Ўқув қўлланма Масъул мухаррир

Мавзуга оид савол ва топшириқлар

1. Зилзилаларни келтириб чиқарувчи қандай кучларни биласиз?

2. Тектоник харакатлар туфайли юз берувчи зилзилалар қандай ҳусусиятга эга?
3. Вулканик кучлар таъсирида содир бўлувчи зилзилалар қандай ҳусусиятга эга?
4. Денудация жараёни туфайли юз берувчи зилзилалар қандай ҳусусиятга эга?
5. Антропоген таъсир туфайли юз берувчи зилзилалар қандай ҳусусиятга эга?


Антропоган таъсир туфайли юзага келадиган табиий географик жараёнлар

Инсон таъсири туфайли шўрланиш, иккиламчи шўрланиш, ботқоқланиш, агроэрозия, сув омборлари, сунъий кўллар қирғоғининг абразияга учраши каби табиий географик жараёнлар ривожланиши мумкин.

Шўрланиш. Қурғоқчил ўлкаларда суғоришда сувдан ўта исрофгарчилик билан фойдаланиш туфайли ер ости сув сатҳининг кўтарилиб кетиши натижасида юзага келади. Шўрланиш айниқса пастқам жойларда минераллашган ер ости сувларининг юзага кўтарилиши, кўлларнинг йилнинг иссиқ фасилларида қуриб қолиши туфайли тупроқ қоплами бўйлаб хлорид ва сульфат тузларининг йиғилишидан кучайиб кетади. Шу боисдан Қуйи Амударё, Қуйи Зарафшон, Мирзачўл, Марказий Фарғона, Қарши, Жанубий Сурхандарёнинг кўпгина ҳудудлари ХХ асрнинг ўрталаридан бошлаб қуриқ ерларни ўзлаштириш, сувдан суғоришда исрофгарчилик билан фойдаланиш туфайли шўрланган.

Шўрланишнинг олдини олиш учун суғориш маданиятига амал қилиш билан биргаликда, грунт сувлари юзага яқин ётадиган майдонлар бўйлаб зовурлар қазиш юқори самара беради. Ушбу гидротехник иншоотлар грунт суви сатҳининг нақадар юқори ёки қуйи қатламларда ётиши билан боғлиқ ҳолда сийрак ёки зич тарзда қазилади. Бундан ташқари зовурлар грунт суви сатҳини пасайтира оладиган таъсир майдонининг кенглиги ва ётқизиқларининг сув ўтказувчанлик даражасига кўра, оралиқ масофалари 50-200 м атрофида бўлиши мақсадга мувофиқдир.

Шунда ҳар биргектар шўрланган ёки шўрланиши мумкин бўлган ерга 45-55 м атрофида зовур тўғри келиши мумкин. Бу кўрсаткич оша борган сари, унга тўғри пропорционал равишда хосилдорлик миқдори ҳам орта боради.

Зовурларни тупроқ қоплами шўрланмасдан олдин ташкил этиш мақсадга мувофиқ. Чунки бу ҳолатда тупроқни шўрланишини олдини олиш билан биргаликда, қуруқ тупроқ қатлами бўйлаб қазиш ишлари енгиллашади. Энг асосийси тупроқ таркибида турли туз миқдорининг ошиб кетишига ва шўр ювиш ишларининг олдини олишга эришилади.