Ҳуқуқ ва ҳуқуқий онгинг ўзаро боғлиқлиги

ҲУҚУҚИЙ ОНГ

Ҳуқуқ ва ҳуқуқий онгинг ўзаро боғлиқлиги
Жамият ҳаётининг олға қараб ривожланишида ҳуқуқ ижтимоий муносабатларни тартибга солиб туриш йўли билан унга уюшқоқлик ва тартиб киритади. Ҳуқуқнинг қоида солиш таъсири ўта кўп қирралидир. Яъни у, бир томондан, мавжуд ижтимоий муносабатларни мустаҳкамласа ва барқарорлаштирса, иккинчи томондан, ҳаётда энди тугилиб келаётган янги муносабатларнинг ривожига рағбатлантирувчи таъсир қилади. Ижтимоий ҳаёт ривожига тўсқинлик қилувчи, жамиятнинг олға боришига халақит берувчи, яъни жамият муносабатлари учун нохуш бўлган ҳодисаларнинг олдини олишда ҳам ҳуқуқнинг вазифаси кам эмас.
Ҳуқуқ - озодлик меъёрини белгилаб ёки ман этиб, мажбурият юклаб ва аниқлаб, одамларни аниқ ривожланиш изига солиб, уларнинг феъли-атворига фаол таъсир кўрсатади. Ҳуқуқнинг тартибга солиш таъсири, унинг одам онгига таъ-сирида юзага чиқади. Ҳуқуқий талаблар онгда акс этиб, шахс томонидан англаб етилади, тушунилади ва ўзлаштирилади, инсоннинг ҳуқуққа муносабатини белгаловчи таассурот ва ишончнинг мураккаб билимлар бирикмасига айланади.
Ҳуқуқ, ижтимоий ҳодиса сифатида, онгдан ташқарида мавжуд бўла олмайди. У, ҳақиқий воқеликнинг бошқа ҳамма ҳодисалари каби, жамият онгада акс этиб, нафақат унинг инъикосига, балки билиш куроли ёки усулига айланади. Ушбу мураккаб руҳий соҳада кечадиган ички фикрлаш жараёни ҳуқуқий ҳақиқатнинг онгдаги аксини тушуниб етиш ва ҳуқуқ ҳақидаги билимларни шакллантириш билан боғланган. Ҳуқуқ ва онг ўртасида вужудга келадиган узилмас богликликни кўзда тутиб, аввало ҳуқуқий онг тушунчасини аниқлаб олиш лозим.
Ҳуқуқий онг ижтимоий онгнинг бир шаклидир. Демак, у ягона шакл эмас. Ҳаётнинг соҳалари ғоятда хилма-хил ва уларнинг ҳар бири жамият онгида диний, сиёсий, ҳуқуқий, ахлокяй ва бошқа аниқ шаклларда юз беради. Ўрганадиган соҳасининг ўзига хослигвдан катъи назар, ижтимоий онгнинг ҳар бир шакли бошқа шакллар билан узвий алоқада ривожланади. Гоҳо, ижтимоий онгаинг ҳар хил шакллари ўртасидаги ўзаро сингиб бориш тарзи муайян қийинчиликлар туғдирадики, натижада уларни ажратиш осон бўлмай қолади.
Ҳамма биладиган - «Ўлдирма!», «Ўғирлама!» каби диний ақидалар ўзининг юқори ахлоқий талаби билан ажралиб туради. Аммо шу талабларнинг ўзи ижтимоий онгаинг ахлоқ каби шаклида ҳам кўринади.
Ҳуқуқда кўзда тутилган ўғирлик, жамоат мулкини талон-торож қилиш ёки одам ўлдириш учун жиноий-ҳуқуқий жавобгарлик ўзининг табиати билан ўша ахлоқий талабнинг гавдаланиши ёки тимсоли эмасми? Яхшилик ва ёмонлик ҳодисаларини тушуниш, кўрдингизки, жамият онганинг ҳар хил шакл ва даражаларида ва шундай диалектик ўзаро боғлиқликда намоён бўлади. Шу билан бир вақтда уларнинг ҳар бири ижтимоий онгаинг алохида соҳасида хуқуқ ва ҳуқуқий воқеликнинг хилма-хил ҳодисалари билан узвий боғликдир. Онгнинг бу шаклини ҳуқуқсиз тасаввур қилиб бўлмаганидек, ҳуқуқни ҳам ҳуқуқий онгсиз акдга сигдириб бўлмайди. Бири иккинчисидан келиб чиқади, бирвдан олдин иккинчиси юз берган бўлади, чунки бир ҳолда ҳуқуқ ҳуқуқий онгаинг ривожига ёрдам берса, бошқа ҳолда бунинг акси бўлиб, ҳуқуқий онг ҳуқуқнинг ривожига, унинг такомиллашувига кўмаклашади ва амалга киритилишини таъминлайди. Аммо, улар ўртасидага мавжуд узилмас боғлиқлик, уларнинг ҳар бири инсон одатига таъсир қилишига қарамасдан, ҳуқуқ ва ҳуқуқий онгаи бир-бирига ўхшатиш учун асос бўла олмайди. Уларнинг ҳар бири алоҳида ҳуқуқий ҳодиса сифатида, одамлар муносабатига, ўзининг тартибга солиш хусусиятига таъсир этиши билан фарқ қилади. Масалан, ҳуқуқнинг одамлар муносабатрга таъсирининг ўзига хослига шундаки, унинг меъёрий қоидалари умуммажбурий хусусиятга эга. Бу - ҳар ким ҳуқуқий талабга бўйсунишга мажбур деганидир. Бўйсунмаслик бўлса, ҳуқуқий жавобгарлик билан богликдир.
Ҳуқуқий онгта келсак, унинг тартибга солиш таъсир кучи бошқа шаклда амалга оширилади.
Гап шундаки, ҳар бир ҳуқуқий кўрсатма ҳуқуқий онг соҳаси орқали ўтгандан сўнггана, аниқ феъл-атворда ёки қилмишда амалга оширилади.
Ҳуқуқий буйруқ, ҳамма вақт, шахснинг онгига мурожаат қилади, чунки одилликнинг таъсир кучи шахсга қаратилган буйруқни инсон томонидан англаб олиб қабул қилинишига қаратилган. Инсон ҳуқуқий ахборотни англаб қабул қилиш, руҳий тушуниб етишдек мураккаб жараёнга дуч келади. Ахир, ҳуқуқий онг, моҳияти бўйича ўзига хос «лабораторияни» ташкил қилади, унда ҳуқуқий ахборотни ўзлаштириш ва қабул қилиб олиш билан боғлиқ бўлган мураккаб жараён кечади. Ҳуқуқий онгаинг билиб олиш вазифаси, ҳуқуқий талабга нисбатан, ўзининг феъл-атвор йўлини ишлаб чиқишдаги баҳолаш фикрига ёки мулоҳазага айланади. Бошқача қилиб айтганда, миянинг ички фикрлаш ишининг бутун жараёни инсоннинг ўз-ўзини бошқариши, ўзини ўзи назорат қилишига, унинг феъл-атвори хусусиятини аниқлашга ёрдам беради. Ҳуқуқий талабни тушунишда, ҳуқуқий билим даражаси, адлия соҳасидан хабардорлиги, умумий ва шунингдек ҳуқуқий маданиятнинг савияси сўзсиз муҳим аҳамиятга эгадир. Ҳуқуқ - қандай феъл-атвор шаклида (қонуний ёки қонунсиз) амалга оширилмасин, у ҳамма ҳолларда, аввало, инсоннинг онгига қаратилган бўлади, у орқали феъл-атворга уни тартибга солиш маъносида таъсир кўрсатади. Ҳуқуқ ва ҳуқуқий онгнинг юқоридагидек ўзаро таъсирида, шу мураккаб ижтимоий ҳодисанинг жамият муносабатларига таъсир кучи ва тартибга солиш таъсирининг моҳияти намоён бўлади. Ҳуқуқий онг ижтимоий онгнинг шундай соҳасики, унинг қамровида: тушунча, таассурот, баҳолаш, фикр юритиш каби жараёнларнинг ҳуқуқ меъёрларигина шаклланиб қолмасдан, балки ҳуқуқий тизимнинг хилма-хил қисмлари (ҳакам, ҳакам-лар иши, жазо бериш ҳуқуқи, милиция хизмати, нотариал идоралар, прокуратура ва бошқа кўп соҳалар) борасида тушунчалар юзага келади.
Пировардида - одамлар хулқ-атвори тамойилига сингиб кетадиган, хилма-хил ҳуқуқий ҳодисаларга жамият аъзоларининг муносабати, ҳуқуқ тўғрисидаги тушунча, ҳуқуқий билим - юқорида зикр этганимиздек шаклланади.