Ҳуқуқ кафедраси

Конфуций, Хитой файласуфи (милоддан аввалги 551-479 йиллар)

онфуцийлик (асосчиси милод. ав. 551-479-йилларда яшаган хитойлик Кун-Фуцзи) – ижтимоий-ахлоқий ғоялари билан машҳур бўлган Хитойдаги етакчи фалсафий мактаблардан бири. Конфуцийликда инсон тарбиясида муроса, сабр-қаноат, кечиримлилик, бағрикенглик ғоялари муҳим ўрин тутишига эътибор қаратилган. Конфуцийлик – Хитойдаги ахлоқий-сиёсий таълимот. Кейинчалик 3 асосий фалсафий-диний оқимлардан бири (даосизм ва буддизм билан бирга). Конфуцийлик таълимотидаги “Шахс ўзи учун эмас, балки жамият учун шахсдир” деган ғояси ҳозир ҳам ўз аҳамиятини йўқотган эмас.

Конфуций фалсафий ғояларининг ижодий ривожи, унинг муқобил кўриниши бўлган моизм таълимотида ўз ифодасини топган (асосчиси Мо-цзи бўлиб, милоддан аввалги 479-431 йилларда яшаган). Бу мактаб номаёндалари этика муаммоларига алоҳида эътибор бериб, ахлоқий меъёрларнинг бажарилиши учун қаттиққўл ҳокимият лозим, деб ҳисоблаган. Конфуций ёшлар тарбиясида маънавий камолотнинг ўрнини мутлақлаштиради. Шу билан бирга, у ижтимоий тенглик бўлиши учун жамиятнинг барча аъзолари учун умумий мажбурий меъёрлар, ҳамма учун манфаатли мезонлар зарур деб ҳисоблайди¹³.

2.3.3 - Чизма

Кейинчалик конфуцийлик мактаби вакиллари бу таълимотни ривожлантирди:

1. 
   Мэн-цзи таълимотига кўра: ҳукмдорнинг шахсий манфаатидан мамлакат, халқ манфаати устунлиги ҳамда ноинсоф подшони ағдариб ташлашга халқ ҳуқуқи борлиги ғоясини шакллантирди. Ижтимоий тенглик осмоннинг иродаси мавжудлиги билан асосланади.
   
2. 
   Сюн-цзи таълимотига кўра, “осмон” – табиатнинг бир қисми бўлиб, у онгга эга эмас. Инсон нарсаларнинг яшаш қонунлари (“дао”) ни билиб олгач, улардан ўз манфаати учун фойдаланишлари лозим.
   

Конфуцийликда қонун инсон манфаатларига хизмат қилмоғи керак, дейилади.
Конфуцийлик милодий I – асрда давлат таълимотига айланди. IX асрда буддизм, XI асрда даосизм устидан тўла ғалаба қозонди. Бунга, айниқса, Сун даври (960-1279) да неоконфуцийлик ривожланганлиги туфайли эришилди.
Марказий Осиёдаги фалсафий ғояларни монийлик ва маздакийлик таълимотида ҳам кўрамиз, улар жамиятда адолат, эркинлик, тенг ҳуқуқлилик тамойилларини қарор топтиришга даъват этган. Бу ғоялар Ватан озодлиги учун курашган Муқанна бошчилигидаги ҳаракатнинг маънавий манбаларидан бири бўлиб хизмат қилган.
Мамлакатимиз тарихи ислом дини юртимизга кириб келгунига қадар ҳам минг йиллар мобайнида амал қилиб келган турли ғоялар тизимига эга бўлганидан далолат беради. Араблар юртимиз ҳудудини босиб олганларидан сўнг ўзларининг ғояларига мос келмайдиган жуда кўп маънавий бойликларни аёвсиз йўқ қилишган. Бу ҳақда Абу Райҳон Беруний “Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар” асарида ёзганидек, “Қутайба Хоразм хатини яхши биладиган, уларнинг хабар ва ривоятларини ўрганган ва билимини бошқаларга ўргатадиган кишиларни ҳалок этиб ва буткул йўқ қилиб юборган эди. Шунинг учун ҳам у (хабар ва ривоятлар) ислом давридан кейинги ҳақиқатни билиб бўлмайдиган даражада яширин қолди”.