Утмишга назар

УТМИШГА НАЗАР | ВЗГЛЯД В ПРОШЛОЕ | LOOK TO THE PAST
№8 | 2020
 
 
102 
 
Rossiya imperiyasining jahon siyosat maydonidagi yirik mag’lubiyatlaridan biri sanaladigan
Qrim urushidagi halokati imperiyaning Markaziy Osiyo hududlariga kirib kelishini kuchaytirdi. 
Bu davrda Qo’qon taxtini egallab turgan Xudoyorxon ham Rossiya imperiyasi bilan aloqalarni
davom ettirdi. Lekin shuni alohida ta’kidlash joizki, Rossiya imperiyasining munosabati xonlikka
nisbatan bepisandlikdan iborat bo’ldi. Raim qal’asiga doir munosabatlar buning yorqin
dalilidir.Oqibatda Imperiya Markaziy Osiyo xonliklariga nisbatan harbiy kompaniyani boshladi. 
Zarba birinchi navbatda Qo’qon xonligiga qaratildi.Qo’qon xonligiga qarashli strategik hududlar 
egallab olingach, 1868 yilda imperiya o’z manfaatlaridan kelib chiqqan holda Qo’qon bilan
muvaqqat sulh tuzib, bosqinchilik rejalarining navbatdagi bosqichini boshladi. Hokimiyat
amaldorlarining o’z mansabini su’iste’mol qilishi, jabr- zulmning kuchayishi natijasida 1875
yilda kelib chiqqan qo’zg’olon vaqtida hukmdor Xudoyorxon rusparast ekanligini ko’rsatib ular
tomonga qochib o’tdi. Qo’qon xonligining ko’zga ko’ringan tarixchilaridan bo’lgan Muhammad
Aziz Marg’iloniy o’zining “Tarixi Aziziy” nomli asarida jarayonni batafsil yoritib beradi [14]. 
1868 yilgi vaqtinchalik shartnomaga muvofiq Qo’qon xonligi uzining bir qator hududlaridan
ajralish bilan bir qatorda ichki siyosatda ma’lum cheklovlarga, ayniqsa savdo masalasida katta
yo’qotishlarga uchradi.Masalan: ХIХ аср ўрталарига келгач, Россия империяси тожовузининг 
ортиши ва Қуқон хонлиги билан 1868 йилда тузилган шартномага мувофиқ хонлик аҳолиси 
таркиби янада кенгаяди. Dоимий яшаш ёки савдо масалалари бўйича келиб кетувчилар сони 
ошади.Рус,яҳудий ва христиан динига мансуб савдогарлар учун шароит barcha sharoitlar
yaratilib shu bilan birgalikda chet ellik savdogarlarga katta imtiyozlar berildi[1]. 
Mana shu kabi imtiyozlarning yaratilishi mahalliy xalq iqtisodiy- ijtimoiy hayotning
og’irlashuviga olib keldi.Mamlakatni qo’zg’olonlar qamrab ola boshladi.Qo’zg’olonlarni
bostirish uchun Xudoyorxonning Rossiya imperiyasidan yordam surashi oxir oqibatda xonlikning
butunlay tugatilishiga va uning o’rnida Turkiston general gubernatorligi tarkibiga kiruvchi 
Farg’ona viloyatining tuzilishiga olib keldi. 
4. Xulosalar: 
SHu o‘rinda alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, kapitalistik munosabatlarning shiddat bilan 
rivojlanishi dunyoning har nuqtasida hududiy nizolarni keltirib chiqara boshladiki, bundan O‘rta 
Osiyo davlatlari ham mustasno emas edi. Buxoro xonligining O‘rta Osiyo azaldan Movarounnahr 
nomi ostida yagona davlat bo‘lganligi va ularning barchasi Buxorodagi oliy hukmdorlar tomonidan 
idora etilganligi to‘g‘risidagi da’vosi Qo’qon hamda Xiva xonligi bilan muntazam urushlarni keltirib 
chiqarmoqda edi. Buxoro amirligi va Qo’qon xonligi o‘rtasidagi Jizzax, Xujand, O‘ratepa uchun va 
Buxoro amirligi hamda Xiva xonligi o‘rtasidagi Marv, Chorjuy uchun bo‘lgan da’vogarliklar 
xonliklar o‘rtasidagi ixtiloflarni yanada kuchaytirmoqda edi. Buning ustiga qo’shni mamlakatlar o‘z 
manfaatlaridan kelib chiqqan holda goh unisini goh boshqa davlatni qo’llab–quvvatlab o‘rtadagi 
nizoga yog‘ purkash bilan band edi. O’zaro urushlar natijasida qishloq xo’jaligi, savdo va 
hunarmandchilik ortga ketib shundoq ham iqtisodiy nochorlikni yanada kuchaytirdi. Mashinalashgan 
ishlab chiqarishga, ilm-fanni taraqqiy ettirishga ehtiyoj mavjud bo‘lsada, bunga e’tibor qaratilmadi. 
Oxir oqibatda xonliklar birin-ketin Rossiya imperiyasi tomonidan zabt etildi.