УТМИШГА НАЗАР | ВЗГЛЯД В ПРОШЛОЕ | LOOK TO THE PAST №8 | 2020 102
Rossiya imperiyasining jahon siyosat maydonidagi yirik mag’lubiyatlaridan biri sanaladigan
Qrim urushidagi halokati imperiyaning Markaziy Osiyo hududlariga kirib kelishini kuchaytirdi.
Bu davrda Qo’qon taxtini egallab turgan Xudoyorxon ham Rossiya imperiyasi bilan aloqalarni
davom ettirdi. Lekin shuni alohida ta’kidlash joizki, Rossiya imperiyasining munosabati xonlikka
nisbatan bepisandlikdan iborat bo’ldi. Raim qal’asiga doir munosabatlar buning yorqin
dalilidir.Oqibatda Imperiya Markaziy Osiyo xonliklariga nisbatan harbiy kompaniyani boshladi.
Zarba birinchi navbatda Qo’qon xonligiga qaratildi.Qo’qon xonligiga qarashli strategik hududlar
egallab olingach, 1868 yilda imperiya o’z manfaatlaridan kelib chiqqan holda Qo’qon bilan
muvaqqat sulh tuzib, bosqinchilik rejalarining navbatdagi bosqichini boshladi. Hokimiyat
amaldorlarining o’z mansabini su’iste’mol qilishi, jabr- zulmning kuchayishi natijasida 1875
yilda kelib chiqqan qo’zg’olon vaqtida hukmdor Xudoyorxon rusparast ekanligini ko’rsatib ular
tomonga qochib o’tdi. Qo’qon xonligining ko’zga ko’ringan tarixchilaridan bo’lgan Muhammad
Aziz Marg’iloniy o’zining “Tarixi Aziziy” nomli asarida jarayonni batafsil yoritib beradi [14].
1868 yilgi vaqtinchalik shartnomaga muvofiq Qo’qon xonligi uzining bir qator hududlaridan
ajralish bilan bir qatorda ichki siyosatda ma’lum cheklovlarga, ayniqsa savdo masalasida katta
yo’qotishlarga uchradi.Masalan: ХIХ аср ўрталарига келгач, Россия империяси тожовузининг
ортиши ва Қуқон хонлиги билан 1868 йилда тузилган шартномага мувофиқ хонлик аҳолиси
таркиби янада кенгаяди. Dоимий яшаш ёки савдо масалалари бўйича келиб кетувчилар сони
ошади.Рус,яҳудий ва христиан динига мансуб савдогарлар учун шароит barcha sharoitlar
yaratilib shu bilan birgalikda chet ellik savdogarlarga katta imtiyozlar berildi[1].
Mana shu kabi imtiyozlarning yaratilishi mahalliy xalq iqtisodiy- ijtimoiy hayotning
og’irlashuviga olib keldi.Mamlakatni qo’zg’olonlar qamrab ola boshladi.Qo’zg’olonlarni
bostirish uchun Xudoyorxonning Rossiya imperiyasidan yordam surashi oxir oqibatda xonlikning
butunlay tugatilishiga va uning o’rnida Turkiston general gubernatorligi tarkibiga kiruvchi
Farg’ona viloyatining tuzilishiga olib keldi.
4. Xulosalar: SHu o‘rinda alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, kapitalistik munosabatlarning shiddat bilan
rivojlanishi dunyoning har nuqtasida hududiy nizolarni keltirib chiqara boshladiki, bundan O‘rta
Osiyo davlatlari ham mustasno emas edi. Buxoro xonligining O‘rta Osiyo azaldan Movarounnahr
nomi ostida yagona davlat bo‘lganligi va ularning barchasi Buxorodagi oliy hukmdorlar tomonidan
idora etilganligi to‘g‘risidagi da’vosi Qo’qon hamda Xiva xonligi bilan muntazam urushlarni keltirib
chiqarmoqda edi. Buxoro amirligi va Qo’qon xonligi o‘rtasidagi Jizzax, Xujand, O‘ratepa uchun va
Buxoro amirligi hamda Xiva xonligi o‘rtasidagi Marv, Chorjuy uchun bo‘lgan da’vogarliklar
xonliklar o‘rtasidagi ixtiloflarni yanada kuchaytirmoqda edi. Buning ustiga qo’shni mamlakatlar o‘z
manfaatlaridan kelib chiqqan holda goh unisini goh boshqa davlatni qo’llab–quvvatlab o‘rtadagi
nizoga yog‘ purkash bilan band edi. O’zaro urushlar natijasida qishloq xo’jaligi, savdo va
hunarmandchilik ortga ketib shundoq ham iqtisodiy nochorlikni yanada kuchaytirdi. Mashinalashgan
ishlab chiqarishga, ilm-fanni taraqqiy ettirishga ehtiyoj mavjud bo‘lsada, bunga e’tibor qaratilmadi.
Oxir oqibatda xonliklar birin-ketin Rossiya imperiyasi tomonidan zabt etildi.