|
300
Aylanma mablag`lar va ularning aylanishini tezlashtirish yo`llari
Har bir korxona aylanma mablag`larni saqlash va ulardan oqilona
foydalanishni va ularning aylanishini tezlashtirishni ta`minlashi kerak. Faqat
shundagina u samarali ishlagan bo`ladi. Aylanma mablag`larning iqtisodiy
samaradorligi ularning doiraviy shaklda aylanishining tezlashishidir. Bunga
erishilganda ortiqcha mablag`larning bo`shashiga va ulardan boshqa maqsadlarda
qo`llanishiga sharoit yaratib beriladi.
Aylanma mablag`larning aylanishi turli ko`rsatkichlar bilan belgilanadi.
Aylanma mablag`larning aylanish koeffitsienti quyidagi formula yordamida
aniqlanadi:
K
a
=
M
sm
A
y.k
,
bunda:
M
sm
– sotilgan mahsulot miqdori, so`m hisobida;
A
y.k.
– aylanma mablag`larning o`rtacha yillik qoldigi, so`m hisobida.
Aylana mablag`larning 1 ta aylanish davrini quyidagi formula bilan
hisoblash mumkin:
A
d
=
(A
y.k
360)
M
sm
Aylanma mablag`larning aylanish davrini hisoblashni osonlashtirish uchun
yildagi kunlar sonini 360 kun, kvartalni 90 kun, oylikni 30 kun deb qabul kilingan.
21.3. Paxta xom-ashyosi sarfini rejalashtirish. Paxta tolasi chiqishini
rejalashtirish.
Paxta tolasi ishlab chiqarish hajmi mavjud xom-ashyo resurslariga, tola
chiqishining me`yorlariga va texnologik uskunalardan foydalanish rejasiga amal
qilgan holda selektsiya navlariga qarab, davrlar va choraklar bo`yicha belgilanadi.
Paxta tolasi
miqdori
quyidagi tarzda ikki xil usul bilan aniqlanadi:
1. Tola chiqishi me`yoriy ko`rsatkichiga asoslanib:
100
r
n
T
T
Q
Q
=
,
bu yerda:
Q
n
– tayyorlangan qayta ishlanadigan paxta miqdori, tonna;
T
r
– me`yoriy o`rtacha tola chiqishi ko`rsatkichi, % .
301
2. O`rnatilgan asbob-uskuna ish unumi va foydali ish vaqtiga asoslanib:
Q
T
= K
m
K
a
P
r
T
UFK ,
bu yerda:
K
m
– o`rnatilgan jinlar soni, dona;
K
a
– jindagi arralar soni, dona;
P
r
– o `rnatilgan jin uskunasi o`rtacha ish unumi, kg. arra/soat;
T –
ish vaqti yillik fondi, soat;
UFK
– foydali ish koeffitsienti.
Paxtadan olinadigan boshqa mahsulotlarni ishlab chiqarish ko`rsatkichlari
paxta tolasi olish uchun mo`ljallangan paxtaning hajmiga qarab hosila tarzida
belgilanadi. Olinadagan chigit miqdori qayta ishlanadigan paxtaning hajmiga,
olinadigan momiq miqdori rejasi esa tozalanadigan chigitning hajmiga va undan
chiqadigan momiqning foiziga qarab belgilanadi. Qayta ishlanadigan paxta xom-
ashyosining assortimenti belgilanayotgan paytda, birinchi navbatda, past navli
paxta xom-ashyosini qayta ishlashni ko`zda tutish zarur, chunki bunday paxtani
uzoq vaqt saqlash ortiqcha meрnat va mablag' sarflashga sabab bo`ladi. Birinchi
navbatda quritish-tozalash sexlaridan kelib tushgan paxtani qayta ishlash kerak,
chunki bunday paxta ko`p turib qolsa, uni ikkinchi marta quritishga to`g'ri keladi.
Taqvimiy yil mobaynida ikki рosil yilida etishtirilgan paxta qayta ishlanishi
munosabati bilan paxta tozalash korxonasining bir yillik ish davri ikkita
ekspluatatsiya davriga bo`linadi. Ana shu ikki davr orasidagi vaqt ekspluatatsiya
qilinmaydigan davr bo`ladi.
Ekspluatatsiya davrining uzunligi asosan, paxta tozalash korxonasi рududida
etishtiriladigan paxtaning рajmiga va uskunaning ish rejimiga bog'liq. Birinchi
e
kspluatatsiya davri uchun maрsulot ishlab chiqarish рajmi o`tgan yildan qolgan
paxtaning miqdoriga belgilanadi, paxta zavodidagi mavjud uskunalardan
foydalanish darajasi рam anna shunga qarab belgilanadi. YAngi paxta xosili
tayyorlanadigan
ikkinchi ekspluatatsiya
davrida esa, aksincha, uskunalardan
foydalanishdarajasiga qarab ishlanadigan paxta рajmi belgilanadi. Uskunalardan
foydalanish rejasini tuzishda jinlarning texnik jiрatdan asoslangan ish unumi
me`yori asosiy ko`rsatkich bo`lib xizmat qiladi.
302
Paxta xom-ashyosiga qayta ishlov berilishi natijasida asosiy maрsulot paxta
tolasi bilan birgalikda, qo`shimcha maрsulotlar olinadi. Ular tarkibiga paxta
chigiti, momiq, tarkibida o`lik bo`lgan chiqindilar, tarkibida kalta momiq bo`lgan
chiqindilar kiradi. Ushbu tur maрsulotlari uchun рam davlat standartlari va
preyskurantlari mavjud. O`zRST 645-95 «Paxta momig'i. Texnik shartlar»
respublika standarti paxta tozalash korxonasida chigitdan momiq ajratishda
olinadigan paxta momig'iga qo`yilgan talablarni muvofiqlashtiradi. Ushbu
standartga binoan, paxta momig'i uzunligi bo`yicha ikki tipga ajratiladi:
A tipi 7-8 mm va undan ko`proq; B tipi 6-7 mm va undan kamroq.
Рar tip tashqi ko`rinishi va pishiqligi bo`yicha I va II navga bo`linadi.
Momiqdagi iflos aralashmalarning vazniy ulushi bo`yicha рar bir tip va nav
7-jadvalda keltirilgan me`yorlarga muvofiq 3 sinfga bo`linadi: Oliy (1), o`rta (2),
Iflos (3). Standart paxta momig'ida boshqa buyumlar, kuygan va badbo`y рidlar,
zich qatlamlar va chirigan yuzalar bo`lishiga ruxsat etilmaydi. Paxta momig'ining
to`dalari standart bo`yicha me`yorlangan namlikka keltirilgan konditsion vazn
bo`yicha qabul qilinadi.
O`zDSt 662-95 «Paxta tolasi. Iflos aralashmalar va butun chigitlarning
vazniy ulushini aniqlash usullari» davlat standarti iflos aralashmalarning
(ifloslanishning) va butun chigitning vazniy ulushini aniqlash usullarini belgilaydi.
Momiq ifloslanganligini aniqlashning ikki usuli muvofiqlashtiriladi:
-
tarozida tortish (tortish usuli);
-
momiqning oltingugurtli eritmasini tsentrofugalash (tsentrofugalash
usuli).
Butun chigitning vazniy ulushini (miqdorini) qo`l usuli bilan paxta tolasi
namunasidan butun chigitlarni qo`lda ajratish yo`li bilan aniqlanadi. O`zDSt 596-
93 «Texnik chigit. Texnik shartlar» respublika davlat standarti yog'-moy sanoat
korxonalarida qayta ishlash uchun tayyorlanadigan texnik chigitlarga texnik
shartlarni muvofiqlashtiradi. qusurli chigitlarning vazniy ulushiga qarab paxta
chigitlarini to`rt I, II, III va IV sanoat navlariga ajratiladi. CHigitni to`da рolida
O`zDSt 597-93 «Texnik chigit. Nuqsonli chigitlarni aniqlash usullari» respublika
303
davlat standarti qusurli chigitni aniqlash usulini 0-33% qiymat doirasida aniqlaydi.
Nuqsonli chigit deganda mag'zi qora rangli (kuygan), chigitlar mag'zining
yarmidan kami qolgan zararlangan chigitlar tushuniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
