Usmanova N. Yu. Iqtisodiyot va moliyaviy menejment

10-bosqich.
Sotuvdan so`nggi xizmat. Tovarni ishlatish bo`yicha yordam va 
servis xizmati. 
11-bosqich.
Marketing faoliyati nazorati. Harakat dasturini boshqarish. 
Oxirgi bosqichni tugallanishi – boshlang`ich bosqichni boshidir. Marketing strate-
giyasini bilish «marketingni boshqarish» tushunchasiga ta`rif berish imkoniyatini 
beradi. Marketingni boshqarish – bu foyda, sotuv hajmini oshirish maqsadida 
ishlab chiqarish va bozorni tahlil qilish, bozorda ko`proq joyni egallash, xaridor 
bilan qulay almashinuvni mustahkamlash va himoya qilish. Marketingni boshqa-
rish masalasi talab vaqti, darajasi, tavsifiga shunday ta`sir ko`rsatadiki, bunda eng 
yuqori natijalarga erishilsin. Boshqacha aytganda, marketingni boshqarish – talabni 
boshqarish demakdir. Tashkilot o`zi ishlab chiqargan tovarga talabni oldindan 
ko`ra bilishi kerak. Real talab darajasi, keragidan kam bo`lishi mumkin, balki uni 
ko`paytirish 
kerakdir? 
Mana 
shunday 
masalalarni 
marketing 
bo`yicha 
boshqaruvchi hal o`tadi. 
Marketing bo`yicha boshqaruvchi – bu tashkilotning mansabdor shaxsi. U 
marketing holatlari, rejalashtirilgan ishlar va funksiya nazoratlari bilan shug`ulla-
nadi. Bu funksiyalarga sotish va sotish bo`limi xodimlari, reklama xizmati 
xodimlari, sotishni rag`batlantirish mutaxassislari, marketing tekshiruvchilari, to-
varlar bo`yicha boshqaruvchi mutaxassislar va narx bo`yicha mutaxassislar kiradi.
22.2. Bozorni baholash va iste`molchilar talabining
tub maqsadlarini aniqlash 
Bozorda sotish uchun uni doimo tekshirish va tahlil qilib turish kerak. Kor-
xonaning iqtisodiy xizmatlari bozorni tekshirishlari kerak. Shunday ishni marke-
ting va sotish bo`limi, iqtisodiy tahlil xizmatlari ham amalga oshiradi. Bozorni 
tekshirish maqsadni aniqlash va tekshirishni tezkor rejasini ishlab chiqish bilan 
boshlanadi. Keyin mahsulotni sotish natijalari bir necha yil hisobidan tahlil etiladi, 
xato va yanglishish aniqlanadi, marketing mutaxassislarining fikri o`rganiladi. Ax-
borotlarini quyidagi manbalardan olshi mumkin: matbuot, reklama, telefon orqali 
anketa jo`natish va boshqalar. Anketalashtirishga interv`yular olish va telefon 

---

308 
orqali so`rovni ham qo`shish mumkin. Hamma ma`lumotlar olingach, ular jamla-
nadi va bozor holati bo`yicha yakun chiqariladi. Bozorda tarkib topgan holatni 
o`rganib, ishlab chiqarishni rivojlantirish, ta`minot-sotish bo`yicha takliflar berish 
mumkin. 
Korxona davriy (bir yilda bir necha marta) ravishda bozordagi o`z o`rnini 
aniqlashi kerak. Bozorning potentsial hajmi deganda ma`lumot vaqt oralig`ida 
qilingan xarid tushuniladi. Istiqbolni uzoq (muddatli belgilash – 15-20 yilga, o`rta 
muddatli – 5 yilga, qisqa muddatli – 1-2) yilga mo`ljallanishi kerak. Bozorga yangi 
tovarni kiritishda bozor hajmini aniqlash muhimdir. Bozor hajmi va 
kon`yukturasini tadqiqot qiluvchi boshqa xo`jalik hisobidagi tashkilotlar ham bor 
(masalan: kon`yuktura va talab bo`yicha ilmiy-tadqiqot instituti, marketing 
tadqiqotlari instituti va boshq). Xo`jalik hisobida ishlovchi pullik axborot maslahat 
tarmoqlarining faoliyat ko`rsatishi ham maqsadga muvofiqdir. Ular o`rtasidagi 
raqobatning yuzaga kelishi o`ta muhimdir. 
Bozor tadqiqotlarini o`tkazish – bebaho tadbir, shuning uchun imkoni 
boricha axborot manbalaridan ko`proq foydalanish lozim. Tekshiruv chog`ida 
tarkib topgan g`oya va qonuniyatlarni alohida e`tiborga olish kerak. Bozor hajmi 
marketing tadqiqotlarni o`tkazish chog`ida raqobatchilar faoliyati, reklama, sotuv 
siyosati, tovarlar assortimenti, texnik xizmat, bo`limlarni tashkiliy tuzilmalari va 
boshqalarni ham tahlil qilishni unutmaslik kerak. Bozor – bu shunchaki orzu-havas 
emas, u qattiq, beshafqat hayot qonuni, jiddiy o`ylashni talab o`tadi. 
Bozor korxonaning monopoliyadan chiqishini o`rtaga qo`yadi. Bunga sabab: 
kuchli raqobat, xo`jalik mexanizmini qayta qurish, ilg`or texnologiyani qo`llash, 
loyiha-konstruktorlik, xodimlarning yuqori malakasi, marketing bo`yicha tajribalar 
va boshqalar. Garchand kuchli g`oya va iqtidorli xodim, loyihalar bo`lsada 
zamonaviy texnologiya bo`lmasa, jahon standartidagi mahsulotni yaratib 
bo`lmaydi. Ilg`or texnologiya uchun valyuta ishlab topish kerak. Bozorga kirib 
borishning umumiy strategiyasi quyidagicha bo`ladi: 
1. Bir necha tadbirlar majmuini qo`llash hisobiga boshlang`ich kapitalni 
jamg`arish (maqsadni aniqlash, tashkiliy tuzilmalarni takomillashtirish, kadrlar 

---

309 
tayyorlash va malakasini oshirish, ishlab chiqarish intizomini mustahkamlash, 
mehnat va moddiy xarajatlarni iqtisod qilish va boshqalar). 
2. Qo`shma korxonalar tuzish hisobiga yangi zamonaviy texnologiyalarga 
ega bo`lish imkoniyati. 
3. Yangi yuqori sifatli mahsulotni yaratishga eng kuchli menejer va 
konstruktorlarni jalb etish. 
4. Xalqaro andozalarni yaratish va bu bilan ichki va chet el bozorini egallash 
5. Korxonani yuqori rentabellik korxonaga aylantirish, ko`tara savdo 
qilishga moslashtirish. 
Bozorga kirib borish strategiyasining asosiy maqsadi – yuqori sifatli 
mahsulot chiqarishga, korxona xodimlari turmush darajasini keskin ko`tarishga, 
belgilangan ijtimoiy dasturlarni amalga oshirishga xizmat qilishi kerak. 
Korxonaning har bir xodimining manfaatdorligi bilangina pirovard belgi-
langan maqsadlarga erishish mumkin. Jamoaning ijtimoiy faolligi va ma`suliyatini 
oshirish uchun moddiy manfaatdorligini ta`minlash kerak. Bu maqsadda egalariga 
10-15 foiz yillik foyda beruvchi korxona aksiyalarini chiqarish maqsadga 
muvofiqdir. 
Bozorni o`rganish va baholash yangi va yangi g`oyalarni tug`ilishiga imkon 
beradi. Bu g`oyalarni korxona maqsad va resuslariga mos keluvchi eng manzurlari 
tanlab olinadi. 
Masalan: korxona tadqiqotlaridan so`ng bolalar velosipedining bozori 
chaqqonligi aniqlanadi. Rahbar agar bolalar velosipedini ishlab chiqarish korxona 
maqsadlari va resuslariga mos kelsa, uni ishlab chiqarishga qaror qilishi kerak. 
SHunday ko`rinishdagi tovarlar mavjud marketingga mos kelishi mumkin. Biroq, 
korxona boshqa xuddi shunday bolalar velosipedi ishlab chiqaruvchilar bilan 
raqobatlashish uchun mol etkazib beruvchilar bilan yaxshi aloqada bo`lishi, 
vositachilar bilan ishlashni uyushtirish, o`zi chiqargan velosipedlarni jozibador va 
raqobatbardosh ekanligini amalda isbotlashi kerak. Har bir imkoniyatni bozor 
hajmidan kelib chiqib o`rganish kerak. Bu jarayon quyidagi to`rt bosqichdan 
iborat: istiqbol talabini o`rganish, bozorni bo`g`inlarga bo`lish, bozor bo`g`inlarni 

---

310 
tanlash, tovarlarning bozordagi o`rnini aniqlash. Bozor hajmini o`rganish uchun 
bozordagi boshqa bolalar velosipedi sotuvchilarning imkoniyatlarini chamalash va 
har bir model hajmini baholash zarur. Agar korxona bu ishga jiddiy kirishish 
istagida bo`lsa, istiqbol bozor hajmlarini ham o`rganishi kerak. 
Bozorni bo`g`inlarga bo`lish (segmentlash) bu iste`molchi talab va 
ehtiyojlariga ko`ra turli guruhlarga bo`lishdir. Narxiga ham qaramasdan eng zo`r 
velosipedning xaridorlari bir guruh bo`lsa, boshqa guruh xaridorlarni, avvalo, 
uning narxi qiziqtiradi. Korxonaning marketing imkoniyatlaridan kelib chiqib, har 
bir guruh, har bir bo`g`in talab va ehtiyojlariga mos tovarlarni ishlab chiqarish 
yo`lga qo`yiladi. Korxona o`z xohishiga ko`ra bozor bo`g`inlarini tanlaydi. Xaridor 
boshqasini emas, nima uchun aynan shu tovarni xarid qilmokda, ular o`rtasidagi 
farq nimada?, kabi savollarga javob topiladi. Solishtirish natijasida tovarning 
bozordagi o`rnini aniqlovchi chizma paydo bo`ladi. 
Shunday qilib, bozor strategiyasini ishlab chiqish tovar ishlab chiqarishning 
muhim qirrasidir. Tovarni ishlab chiqarish va texnologiyasidan ko`ra, uni iste`mol-
chiga etkazib berish muvaffaqiyatlar garovi ekanligini Amerikaning ko`plab kom-
paniya rahbarlari isbotlashdi. Ularning fikricha, tovarlarni ommaviy ishlab chiqa-
rishdan uni bozorda sotish, xaridorga manzur qilish murakkab ish hisoblanadi. 
Marketing nazariyalarni iqtisodiy amaliyotda ijodiy qo`llash – korxona 
xo`jalik mexanizmini keskin o`zgarishiga, binobarin ishlab chiqarishni 
boshqarishni iste`molchi va jamiyat talablariga moslash imkonini beradi.