Usmanova N. Yu. Iqtisodiyot va moliyaviy menejment

 
5. Korxona kapitali dinamikasi uning xo`jalik faoliyati samaradorligi 
darajasining muhim barometri hisoblanadi. 
 
Aylanma mablag`larni boshqarish 
Iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish va shu asosda bozor iqtisodiyotiga 
bosqichma-bosqich o`tib borishda aylanma mablag`lar muhim o`rin tutadi. Xozirgi 
kunda O`zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirish, pul muomalasini barqarorlashtirish 
asosida milliy pul birligini mustahkamlashning asosiy yo`llaridan biri – ishlab 
chiqarishni rivojlantirish va uni takomillashtirishdan iborat. Ishlab chiqarishni 
yo`lga qo`yish va uning samaradorligini oshirish, xom ashyo, materiallar, yoqilg`i, 

---

213 
energiya va boshqa resurslardan to`g`ri foydalanish, ularni ishlab chiqarishda 
qo`llash, iqtisodlilik tamoyiliga rioya qilish, material xarajatlarini kamaytirish, 
arzon, lekin sifatli materiallarni ishlab chiqarishda qo`llash yo`li bilan amalga 
oshirilishi mumkin. Shuni ta`kidlashimiz lozimki, ishlab chiqarishni tashkil qilish 
va uning samaradorligini oshirish avvalom bor aylanma mablag`lardan to`g`ri 
foydalanishga bog`liq.
Qisqa muddatli aktivlar esa aksariyat hollarda aylanma mablag`lar deb 
nomlanib bunday mablag`lar bir hisobot davri mobaynida foydalaniladigan, 
sotiladigan va iste`mol qilinadigan mablag`lardir. 
Moliyaviy qarorlarni qabul qilish uchun zarur bo`lgan aylanma mablag`lar 
tarkibi quyidagi guruhlarga ajratatiladi: 
- pul mablag`lari; 
- qisqa muddatli moliyaviy quyilmalar; 
- debitorlik qarzlari; 
- moddiy-ishlab chiqarish zahiralari. 
Subyektlarda aylanma mablag`larni boshqarish aylanma mablag`larning 
aylanishi, samaradorlik ko`rsatkichlarini moliyaviy baholash ko`rsatkchilari 
asosida aniqlanadi. Bunday ko`rsatkichlar tizimiga quyidagilar kiritiladi: 
- xom ashyo va materiallarning aylanuvchanligi; 
- kreditorlik qarzlarining aylanuvchanligi; 
- tayyor mahsulotning aylanuvchanligi; 
- debitorlik qarzlarining aylanuvchanligi; 
- pul mablag`larining aylanish davri. 
Tadbirkorlik faoliyati moliyaviy mablag`larini jarayonida muhim o`rinni 
korxonaning aylanma mablag`lari egallaydi. 
Korxona aylanma mablag`lari quyidagi ko`rinishlarda bo`ladi: 
- tovar moddiy zaxiralari qiymati; 
- tugallanmagan ishlab chiqarish; 
- ishlab chiqarish va muomaladagi joriy xarajatlar; 
- muomala jarayonidagi pul xarajatlari; 

---

214 
- mehnat haqi va boshqalar. 
Komplekt buyumlar, zapas qismlar va idishlar baholanadi. Haqiqiy 
tannarxga yana quyidagi xarajatlar qo`shiladi: 
- moddiy resurslarni keltirish uchun qilingan xarajatlar; 
- kredit foizini to`lash uchun qilingani xarajatlar; 
- ustama va qo`shimchalar, kombinatsion xarajatlar, ta`minotchi tashkilot-
larga to`lovlar, tashqi iqtisodiy faoliyatga to`lovlar, birjaga qilinadigan xarajatlar, 
transport xarajatlari, tovarlarni saqlash va boshqa xarajatlar. Bozor iqtisodiyoti 
sharoitida moddiy resurslarning baholari o`zgarib turadi. Shuningdek, resurslarni 
yetkazib kelish bo`yicha xarajatlar xam o`zgaruvchan xarakterda bo`ladi. Muvofiq 
ravishda tovar moddiy zahiralar qiymatini baholashda baholash amalga 
oshirilayotgan payt ham muhim ahamiyat kasb etadi. 
Tovar moddiy zaxiralarni baholashda quyidagi yondashuvlar mavjud 
bo`lishi mumkin: 
- joriy bahoda baholash; 
- material resurslarni haqiqiy sotib olingan bahoda baholash; 
- sotib olingan materiallarni o`rtacha baholar orqali baholash. Joriy bahoda 
baholash moddiy zaxiralarni ishlab chiqarishga sarflanishida ularning oxirgi