Uslubiy majmua

Iqtisodiy rivojlanishning notekisligi
. Rivojlanayotgan mamlakatlarni qoloqlikdan 
chiqarish va yangi xalqaro iqtisodiy tartib o‗rnatish hozirgi davrning global muammolari orasida 
alohida o‗rin egallaydi, chunki bu erda vujudga kelgan xalqaro munosabatlar tizimi 
beqarorlashuvining kuchli omillari yashirinib yotadi. So‗nggi yillarda dunyo miqyosida yalpi 
mahsulot ishlab chiqarish o‗sgani holda, boylar va kambag‗allar, rivojlangan va rivojlanayotgan 
mamlakatlar o‗rtasida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasidagi ulkan tafovut yanada oshdi. Bu 
muammo ba‘zan «boy SHimol» va «qashshoq Janub» o‗rtasidagi qarama-qarshilik sifatida ham 
tavsiflanadi.
1960-yillarda aksariyat mamlakatlarning to‗g‗ridan-to‗g‗ri mustamlaka qaramligidan 
xalos bo‗lish jarayoni yangi, lekin o‗zgacha tusdagi qaramlik o‗rnatilishiga olib keldi. Urushdan 
keyingi davrda jahon savdosining o‗sishi va davlatlararo aloqalarning kuchayishi yuz berdi. Ayni 
vaqtda G‗arb davlatlari iqtisodiyotida monopoliyalashuv jarayoni kuchaydi va transmilliy 
korporatsiyalar paydo bo‗la boshladi. Ular arzonroq ishchi kuchi topish va atrof muhitni 
muhofaza qilishga qo‗shimcha xarajatlardan qutulish maqsadida mehnat sarfi katta bo‗lgan va 
ekologik jihatdan iflos ishlab chiqarishlarni rivojlanayotgan mamlakatlarga eksport qila 
boshladilar. Bu hol, bir tomondan, rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda atrof muhitni himoya 
qilish uchun ommaviy harakatning faollashuvi va ekologik qonunchilikning yanada 
keskinlashuvi bilan, boshqa tomondan esa, rivojlanayotgan mamlakatlar o‗zining qashshoqligi 
tufayli, qat‘iy ekologik me‘yorlar va bu bilan bog‗liq cheklov choralari joriy etishni o‗ziga doim 
ham ep ko‗ra olmasligi bilan izohlanar edi.
So‗nggi o‗n yilliklarda vaziyat yana rivojlanayotgan mamlakatlar zarariga o‗zgara 
boshladi. Rivojlangan mamlakatlarda jamiyat hayotining barcha jabhalariga va iqtisodiyotga 
kompyuterlar va mikroelektronika jadal sur‘atlarda joriy etila boshladi. SHuningdek texnologik 
novatsiyalar va yangi (yuksak) texnologiyalar roli ham sezilarli darajada oshdi, bu esa ishlab 
chiqarishga ma‘lumotli, malakali ishchi kuchini jalb qilishni taqozo etdi. SHu sababli iqtisodiy 
o‗zaro aloqalar va jahon savdosi asosan iqtisodiy rivojlangan davlatlar o‗rtasidagi almashinuv 
hisobiga amalga oshirila boshladi, rivojlanayotgan mamlakatlar esa, agar ular ko‗p miqdorda 
xom ashyo resurslariga ega bo‗lmasa, jahon bozoridan siqib chiqarildi.
O‗zbekistonda esa, mustaqillik yillarida ―...yalpi ichki mahsulot 3,5, aholi jon boshiga 
hisoblaganda esa 2,5 baravar o‗sdi, o‗rtacha ish haqi 14 baravar oshdi. Davlatning ijtimoiy soha 
va ijtimoiy muhofaza uchun sarf xarajatlari 5 baravardan ziyodroq ko‗paydi. Har yili davlat 
byudjetining 50 foizi ijtimoiy sohaga yo‗naltirilmoqda
1
.