Uslubiy majmua

 
munosabat, bir tomondan, narsalarning o‗zaro aloqasini, boshqa tomondan esa – 
ularning alohida-alohida mavjudligini nazarda tutadi.
O„zaro ta‟sir.
Narsalar bir-biriga ta‘sir ko‗rsatishi natijasida yuzaga keladigan va ular 
bir-birini o‗zgartirishiga sabab bo‗ladigan aloqa. YA‘ni, o‗zaro ta‘sir narsalarning o‗zaro 
aloqadorligini, ular bir-biriga ta‘sir ko‗rsatishi va bir-birini o‗zgartirishini anglatadi. Ammo 
o‗zgarish – harakat falsafiy tushunchasining sinonimidir. Binobarin, umumiy aloqaning tan 
olinishi bizni muqarrar tarzda borliqning o‗zgaruvchanligi umumiy xususiyatini tan olishga olib 
keladi. Umuman o‗zgarish sifatida tushuniladigan harakat butun olamni qamrab oladi, dunyoda 
37
Қаранг: Современный философский словарь / Под ред. В.Е.Кемерова. – М.: 2004. – С.497. 

---

48 
hamma narsa muayyan paytda vujudga keladi, tadrijiy rivojlanadi, o‗zgaradi va g‗oyib bo‗ladi 
(o‗ladi, halok bo‗ladi, barham topadi). Demak, har qanday hodisa o‗z tarixiga ega. Ayni shu 
sababli tabiat va jamiyat hodisalarini o‗rganishga nisbatan tarixiy yondashuv zarur.
O‗zgarishlar o‗z xususiyati va yo‗nalishiga ko‗ra tartibsiz o‗zgarishlar, aylanma 
harakatlar, jismlarning makonda bir joydan boshqa joyga mexanik ko‗chishida namoyon bo‗lishi 
mumkin. Rivojlanish o‗zgarishning alohida tipi hisoblanadi.
Qonun
– 
tizimning elementlari o„rtasidagi umumiy va invariant aloqa
. Ularning 
uchta turi mavjud. 
Voqelik qonunlari
bizning ongimizdan, biz ularni bilish-bilmasligimizdan qat‘iy nazar 
mavjud va amal qiladi.
Fan qonunlari
odamlar tomonidan anglab etilgan voqelik qonunlarining ongimizdagi 
in‘ikosi hisoblanadi. Har bir fan voqelikning muayyan sohasini o‗z predmeti sifatida o‗rganar 
ekan, mazkur sohada amal qiluvchi qonunlarni aniqlaydi. Ilmiy nazariya bilan qamrab olingan 
soha qancha keng bo‗lsa, uning qonunlari shuncha umumiy bo‗ladi. Fanda qonunlarning 
umumiylik darajasiga ko‗ra murakkab ierarxiyasi mavjud. Umumiylik darajasi pastroq bo‗lgan 
qonunlar umumiyroq qonunlarning ayrim ko‗rinishlari sifatida amal qiladi va so‗nggi zikr etilgan 
qonunlardan ularning oqibatlari sifatida keltirib chiqariladi.
Masalan, geometrik optikada yorug‗likning aks etish va sinish qonunlari elektromagnit 
to‗lqinlar tarqalishining umumiyroq qonunlaridan, ular esa, o‗z navbatida, elektromagnit 
maydoni nazariyasining yanada umumiyroq qonunlaridan kelib chiqadi.
Har qanday qonun muayyan sharoitda amal qiladi. Qonun amal qilishining bazis va lokal 
sharoitlarini farqlash lozim. Bazis sharoitlar qatoriga qonunning amal qilish sohasini belgilovchi 
sharoitlar kiradi
.
Mazkur sharoitlardan tashqarida qonun amal qila olmaydi (ular yo‗q bo‗lgan 
taqdirda ularda amal qilayotgan tizim ham yo‗q bo‗ladi). Lokal sharoitlar qatoriga qonunning 
amal qilish sohasidagi sharoitlar kiradi .qonun bu sharoitlarning har qanday variatsiyasida o‗z 
kuchini saqlab qoladi, lekin ularning o‗zgarishlari qonunning amal qilish natijalarining 
o‗zgarishlariga sabab bo‗ladi. Qonun lokal sharoitlarga nisbatan invariant, lekin u bazis 
sharoitlarga nisbatan invariant emas.
Masalan, Arximed qonuni uchun suyuqlik va unga solingan jismning, og‗irlik kuchining 
mavjudligi bazis sharoitlar hisoblanadi. Bu sharoitlarga nisbatan Arximed qonuni noinvariantdir: 
ular mavjud bo‗lmasa, qonun amal qilmaydi. Bu erda suyuqlikning tarkibi va solishtirma 
og‗irligi, jismning fizik tuzilishi va shakli lokal sharoitlar hisoblanadi. Ularga nisbatan qonun 
invariantdir. Ammo uning amal qilishi turli natijalarda aks etishi mumkin: ayrim hollarda jism 
suvda suzadi, ayrim hollarda esa – u cho‗kib ketadi.
Odamlar qonunlarning amal qilish sharoitlarini o‗zgartirib, ulardan o‗zlari istagan 
natijalarga erishish uchun foydalanish imkoniyatini qo‗lga kiritadilar. YAngi bazis sharoitlarni 
yaratish yo‗li bilan esa ular ayrim qonunlarning amal qilishini to‗xtatish va boshqa qonunlarni 
amalga kiritishga qodirlar.
Hodisalarning muntazamligi, takroriyligida qonunlarning amal qilishi (shuningdek 
fenomenlogik qonun, empirik bog‗lanish) qonuniyat