Uslubiy majmua

Jamiyatning vujudga kelishiga doir qarashlar. 
Jamiyatning vujudga kelishi haqida 
ajdodlarimiz hayotining arxeologlar topgan va odamlarning ko‗plab avlodlari bosib o‗tgan 
murakkab va fojialarga to‗la tarixiy yo‗ldan dalolat beradigan izlarga qarab xulosa chiqarish 
mumkin. SHunga qaramay inson va jamiyat kelib chiqishining to‗liq manzarasi fanda 
hanuzgacha yaratilmagan. Jamiyat kelib chiqishining diniy talqini ham (u o‗z mifologiyasini 
haqiqat deb tan olishni talab qiladi), idealistik konsepsiya (o‗zining spekulyativligi tufayli) va 
materializm (ilmiy dalillar etarli emasligi bois) ham asosli e‘tirozlar uyg‗otadi. Kant 
materializmdan inson ruhining tabiatini tushuntiruvchi tamoyil sifatida foydalanish hech qachon 
mumkin emas, deganida, ma‘lum ma‘noda haq edi. Ammo, daliliy ma‘lumotlar ozligiga 
qaramay, biz jamiyatning vujudga kelish manzarasini ancha aniq yaratish imkonini beradigan 
ilmiy dalillarga ishonch bilan qarash lozim, deb hisoblaymiz.
Jamiyatning kelib chiqishini ilmiy tavsiflash borasidagi qarashlar. 
Bunday qarashlar 
mehnat va mehnat qurollari markscha nazariyasi doirasida amalga oshirilgan. Bu nazariyaga 
ko‗ra mehnat, so‗ngra burro nutq inson jamiyatini yaratgan. Inson hayotida mehnat qurollarining 
ahamiyatini rad etmagan holda, bu farazni tasdiqlovchi aniq ilmiy dalillarga duch kelmadik. 
Z.Freyd inson vijdonini uning kelib chiqish manbai deb hisoblagan. Etnografik tadqiqotlar bu 
farazni umuman tasdiqlamaydi. Y.Xeyzinga o‗yin va o‗yin faoliyatiga madaniyatning insonni 
shakllantiruvchi asosiy tamoyil sifatida qaraydi. Ernst Kassirer (1875-1945) ilgari surgan farazga 
ko‗ra, simvolik shakllar, ya‘ni inson va uning ongi paydo bo‗lishini belgilagan ramzlar va 
belgilar madaniyatning turli shakllarini birlashtiruvchi oliy va universal tamoyil hisoblanadi. 
Kassirer fikriga ko‗ra, qadimgi ajdodlarimiz ularning yashab qolishini ta‘minlovchi etarli tabiiy 
kuchga ega bo‗lmagan. Inson o‗zining hayvonlar xulq-atvorini kuzatish va ularga taqlid qilish 
qobiliyati bilan yashab qolish imkoniyatini qo‗lga kiritgan. O‗z navbatida taqlidga asoslangan 
xulq-atvor ramziy belgilar, keyinchalik esa nutq vujudga kelishiga asos bo‗lgan.
To‗plangan tajribani belgilar tizimida qayd etish va avloddan-avlodga o‗tkazish 
qobiliyatining shakllanishi hayvonlar to‗dasi kishilik hamjamiyatiga aylanishining muhim omili 
bo‗lgan deb taxmin qilish mumkin. Bunday qobiliyatga hayvonlarning biron-bir turi ega emas. 
Namoyish etish, o‗rnak ko‗rsatish, taqiqlar va cheklashlar tizimi muloqotning nafaqat noverbal, 
balki asta-sekin shakllangan verbal vositalarida ham o‗z ifodasini topgan. Muloqot mehnat 
ko‗nikmalarini mustahkamlash, ovqat topish va unga ishlov berishni tartibga keltirish, o‗z 
kollektiv harakatlarini muvofiqlashtirish imkonini bergan. Etnografik ma‘lumotlar tajribani 
avloddan-avlodga o‗tkazish va jamoa faoliyati ko‗nikmalarini shakllantirish shakli sifatida o‗yin 
ulkan ahamiyat kasb etganidan dalolat beradi.
Ma‘lum taqiqlar orasida ovqatga doir xulq-atvor bilan bog‗liq taqiqlar, shuningdek 
seksual cheklashlar, avvalo yaqin qarindoshlar jinsiy aloqaga kirishishi – insestning taqiqlanishi 
ayniqsa ajralib turadi. Ular insoniyat kelajagi uchun olamshumul ahamiyat kasb etgan. Zero 
tartibsiz jinsiy aloqalar naslning buzilishiga olib kelishi mumkin bo‗lgan. Aslida, olingan tajriba 
yaqin qarindoshlar o‗rtasida nikohning taqiqlanishiga sabab bo‗lgan. Bu nikoh aloqalari tizimini 
tartibga solish, ularni qat‘iy qayd etish, ayollar, qizlar, singillar ayirboshlashni, so‗ngra bu bilan 
o‗xshashlik bo‗yicha – oziq-ovqat, buyumlar, so‗z-belgilar ayirboshlashni yo‗lga qo‗yish 
imkonini bergan. Mazkur jarayonlar odamlar o‗rtasida muloqot, munosabatlar va xulq-atvor 
me‘yorlari o‗rnatilishi va ularga rioya etish zarurligi anglab etilishiga turtki bo‗lgan. 
Me‘yorlarning mustahkamlanishiga mifologik va ilk diniy tasavvurlar hamda taqiqlar tizimi 
ko‗maklashgan. Jamoadan tashqarida yashab qolish imkoniyati mavjud emasligini anglagan 

---

195 
jamoaning har bir a‘zosi unda o‗rnatilgan kundalik xulq-atvor me‘yorlariga rioya qilgan. 
SHunday qilib, jamiyat ishlab chiqarish va ko‗payish ehtiyojlari bilan belgilangan odatlar, 
me‘yorlar va qadriyatlar bilan tartibga solinadigan odamlarning birgalikdagi faoliyati va ularning 
o‗rtasidagi o‗zaro munosabatlar tizimi sifatida vujudga kelgan. Me‘yorlar inson hayot 
faoliyatining barcha sohalariga nisbatan tatbiq etiladi, hamda madaniyat va sivilizatsiya vujudga 
kelishiga zamin hozirlaydi. Jamiyatda qanday o‗zgarishlar yuz bermasin, u odamzot bilan birga 
vujudga kelgan mazkur muhim tarkibiy elementlarni saqlab qoladi.