Uslubiy majmua

Madaniy-tarixiy tiplar g„oyasi.
XIX asrda madaniy-tarixiy tiplar nazariyasi vujudga 
kelgan bo‗lsada, aslida bu haqdagi dastlabki qarashlar Forobiy ijodiga mansub. Forobiy insonlar 
jamiyatini ikki madaniy- tarixiy tiplarga ajratadi: Birinchisi to‗liq jamiyat bo‗lib, u o‗zida a) er 
yuzidagi jami insonlarni qamrab oluvchi yirik jamiyat, b) Erning muayyan qismida yashovchi bir 
millat yoki bir dinga mansub kishilarning o‗rta jamiyati v) muayyan qavm yoki dinga mansub bir 
shahar jamiyatini qamrab oladi. Ikkinchisi bir qishloq, ovul, yoki bir oiladan iborat bo‗lgan 
to‗liqsiz jamiyat.
1
Forobiy fikricha ―Eng yaxshi fazilat va oliy darajadagi komillikni kichik 
birligi shahar hisoblanadigan madaniy jamiyat ichidagina qo‗lga kiritish mumkin. To‗liqsiz 
jamiyatlar insonni takomillashtirishga qobil emaslar‖.
2
Forobiyning bu fikrlari Platon va 
Aristotelning jamiyatga oid qarashlaridan farq qiladi, chunki u jamiyatdagi o‗zgarishlarni 
inobatga olgan. Jamiyatni to‗liq va to‗liqsizga ajratar ekan, Forobiy shahar to‗liq jamiyatning 
birinchi bosqichidir deb e‘tirof etadi. Platon va Aristotel esa to‗liq jamiyatni shahar bilan 
chegaralaganlar va shahar insoniyat jamiyati takomilining oxirgi darajasi, jamoaviy baxt 
saodatning bosh markazi deb ta‘kidlaganlar. Forobiy esa, butun dunyodagi jamiyat haqida fikr 
yuritib, uning xukmdori qandaydir alohida olingan xalq, qavm yoki jamoa boshlig‗i emas, balki 
butun madaniy dunyodir deb ta‘kidlaydi va bu fikri bilan yunon faylasuflaridan ilgarilab ketadi.
Madaniy-tarixiy tiplar tushunchasi sotsiologiyaga N.YA.Danilevskiy tomonidan 
kiritilgan bo‗lib, u tarixni «o‗ziga xos sivilizatsiyalar»ning o‗zaro munosabatlari sifatida tasavvur 
qilgan. Bu sivilizatsiyalarning rivojlanishi etnik guruhlarning til jihatidan birligi va 
sivilizatsiyani tashkil etadigan xalqlarning siyosiy mustaqilligi; (ular bir tipning asoslarini 
boshqa tipga o‗tkazmaydilar, lekin boshqa o‗tmishdagi va hozirgi sivilizatsiyalar ta‘sirini his 
qiladilar); barcha sivilizatsiyalarning etnik jihatdan rang-barangligi va rivojlanish jarayonining 
birligi (ular o‗sish, qisqa muddat ravnaq topish va tanazzul bosqichlarini boshdan kechiradi) kabi 
qonunlar bilan belgilanadi. Danilevskiyning g‗oyalari keyinchalik SHpengler va Toynbi 
konsepsiyalarida rivojlantirildi, lekin ularning ilmiy asoslarini P.A.Sorokin taklif qildi.
1
Форобий Фозил шаҳар аҳолиси.-Т.: Шарқ, 1999. –Б.82-83 
2
Форобий Фозил шаҳар аҳолиси.-Т.: Шарқ, 1999.-Б..69 

---

194 
P.A.Sorokin.
Taniqli faylasuf P.A.Sorokin (1889-1968) tarix falsafasining rivojlanishiga 
kuchli ta‘sir ko‗rsatdi. U jamiyatga individlar va ijtimoiy guruhlarning o‗z ehtiyojlarini 
qondirishga qaratilgan faoliyati bilan belgilanadigan bir-biri va jamiyat bilan o‗zaro 
munosabatlari natijasida vujudga keladigan integral yaxlitlik sifatida qaragan. P.A.Sorokin 
jamiyatni gorizontal, vertikal yo‗nalishlarda va fluktuatsiya (tebranish) tarzida murakkab 
harakatda bo‗lgan ijtimoiy-madaniy tizimlarning rang-barangligini tan olish nuqtai nazaridan 
tavsiflagan. P.A.Sorokin sotsiologiyasida o‗tmish va hozirgi sotsiologiya fanining muhim 
g‗oyalari uyg‗un birlikda jamlangan va ifodalangan.