122
эгатари нолга тенг бўлган иқтисодий даромад (ѐки нормал бухгалтерия
даромади) оладилар. Бу. демак, йиллик ижара ҳақи
уларнинг йиллик
харажатларига тенг бўдишини англатади.
Айтайлик V =5 000 000 сўм; i
r
= 10%; d
r
=1%; m
r
=4% бўлсин.
Бу ҳолда:
С = 5 000 000 (10% + 1% + 4%) = 500 000 сўм + 50 000 сўм + 200 000 сўм =
750 000 сўм.
Солиқлардан ташқари, уй эгаси йиллик ижара ҳақини 750 000 сўм қилиб
белгилайди ва шу тариқа ўз харажатларини қоплаб, Vi
r
= 500 000 сўм миқдорида
нормал бухгалтерия даромади олади.
Агар уй-жой қиймати ошса, нима бўлади? Бу ҳолда d
r
манфий қийматга
эга бўлади. Масалан, қиймат йилига 8% га ошсин. Бунда уй эгаси уй нинг
қимматлашиши хисобига йилига 400 000 (5 000 000 сўмнинг 8%и) сўм олади.
Мувозанатли ижара ҳақи миқдори қандай бўлади? Агар умумий харажатлар
ижара ҳақи ва қимматлашиш миқдорига тенг бўлса, иқтисодий даромад нолга
тенг бўлади.
Амортизация нормаси манфий бўлса (яъни харажатлар ўрнига уй эгаси
қимматлашиш ҳисобига даромад олса), умумий хара-жатлар қуйидаги
кўринишга эга бўлади:
С = V (i
r
+ т
г
) = 500 000 + 200 000 = 700 000 сўм.
Йунинг учун ҳам мувозанатли ижара ҳақи 300 000 сўмни
ташкил этади
(умумий харажатлар 700 000 сўм минус қимматлашиш 400 000 сўм).
Мувозанатли ижара ҳақи миқдори нисбатан кам, чунки уй эгаси пулларнинг
бир қисмини мулкка эгатак қилиш ҳисобига олади ва натижада нолга тенг
бўлган иқтисодий даромад олиш учун уй-жойни ижарага беришдан камроқ
даромад олишга эҳтиѐж сезади.
С
r
= Со бўлса, харажатлари нуқтаи назаридан оила ўз уйига эгами ѐки
уйни ижарага олганми, аҳамиятсиз бўлади.
Шу билан бирга,
ижарачининг харажатлари Сr, одатда, катта бўлади. Бу
уч сабаб билан изохданади.
Биринчидан, ижарачи мазкур уй-жойдан узоқ муддатли манфаатдор эмас.
Таъмирлашдан ижарачи эмас, кўпроқ уй эгаси ютади. Ижарачи (айтайлик,
трубадан сув оқишидан) реал ноқулайлик сезмагунича, таъмирлаш зарурлипвди
маълум қилмайди. Шунинг учун хам фойдатаниш харажатлари ва амортизация
нормаси бу ерда юқори бўлади.
Иккинчидан, маблағларни ижарага бериладиган уй-жойга жойлаштириш
хусусий уй-жойга жойлаштиришга қараганда анча хавф-хатарли ҳисобланади.
Шунинг учун ҳам ижарага бериладиган уй-жой қурилиши учун кредитларининг
ставкалари нисбатан баланд бўлади.
Учинчидан, хусусий уй-жой эгатари кўпинча зарур майда ишлар
(таъмирлаш, участкага қараш)ни ўз кучи билан бажарадилар. Шунинг учун ҳам
хусусий уйда яшайдиган уй эгасининг йиллик харажатлари ижарага
бериладиган шундай уй-жойнинг йиллик ижара ҳақидан кам бўлади.
123
Оилалар уйга эгалик қилишдан уни ижарага олишни афзал кўришининг
уч сабаби мавжуд:
-оила
даромадларининг
пастлиги
натижасида
ссуда
олиш
имкониятининг йўқлиги;
-сафарбарликнинг
юқорилиги.
Жойдан
жойга
кўп
кўчадиган
оилалар уйни ижарага олишни афзал кўрадилар;
-уй-рўзғор
ишлари
билан
шуғулланишни
ѐқтирмайдиган
одам-
лар уй-жойни ижарага олишни маъқул кўрадилар.
Ижара фонди даромадлилигининг пасайиши қуйидаги ўзгаришлар
натижасида содир бўлиши мумкин:
1. Талаб томонида — ижара даромадининг пасайиши ѐки аҳолисонишшг
камайиши, бу уй-жойга бўлган талабнинг пасайишига, бинобарин. бозор ижара
ҳақи ва даромаднинг камайишига олиб келади.
Таклиф
томонида
—
уй-жой
фондининг
кўпайиши
ва
бу-
нинг натижасида ижара ҳақи ва даромаднинг камайиши.
Уй-жой
фондининг
эскиришига
қараб,
фойдаланиш
хара-
жатларининг ортиб бориши.
Агар умумий харажатлар ялпи даромаддан катта бўлса, ижа-рага
бериладиган уй-жой фонди зиѐн келтиради. Бу уй эгачаридан уч йўл:
конверсия, консервация ѐки уй-жойдан тўлиқ воз кечиш-дан бирини танлашни
тачаб қилади.
Конверсия. Уй-жой ноуй-жойга — офис, дўкон ѐки
автомо-
биллар турадиган жойга айлантирилиши мумкин. Агар янги фаоли-
ят тури қайта жиҳозлаш харажатларини қоплаш учун етарли даро-
мад келтирса, конверсия фойдали бўлади. Агар бунинг учун мавжуд
уй-жойни бузиб, янги бино қуриш лозим бўлса, конверсия қийма-
ти анча ошади, конверсиянинг мақсадга мувофиқлиги эса камаяди.
Консервация.
Уй-жойни
ѐпиш
ва
вақтинчалик
муомаладан
чиқариш мумкин. Бу вариант икки ҳолда фойдали:
биринчидан, уй
эгаси келажакда ижара ҳақининг ўсишига умид қилса, яъни кела-
жакда кушлаѐтган даромад мусбат бўлса; иккинчидан, уй эгасининг
жорий харажатлари (пулларни банкда сакламасдан, кўчмас
мулкка
жойлашхирилиши натижасида кўрилган зиѐн) ва ижара ҳақининг
ўсишини кутиш билан боғлиқ харажатлар унча катта бўлмаса. Маз-
кур хулқ-атвор тури жиддий инқирозлар даврида ўзини оқлайди.
Уй-жойдан
тўлиқ
воз
кечиш.
Уй-жойдан
фойдачанишнинг
муқобил
вариантлари
бинони
уй-жойдан
ноуй-жойга
айлантириш
харажатларини
қоплайдиган
даромад
келтирмаса,
уй-жойдан
тўлиқ
воз кечган маъқул. Агар бундай конверсиянинг қиймати баланд, уй-
жслнинг бозор қиймати эса нолга тенг бўлса, уй-жойга эгалик
ҳуқуқини сакдаб ҳолиш ўз маъносини йўқотади.
