Услубий =ылланма ндки ы=ув-услубий кенгашининг 24

TAJRIBA QURILMASINING TUZILISHI
Ishni bajarish uchun jo‘mrak 5 ochilib bak 1 to‘ldiriladi. Jo‘mrak 6 yordamida quvur 2 da suvning barqaror harakatga erishiladi. Bu p’ezometrlarda suv sathining o‘zgarmasligi orqali amalga oshiriladi. Keyin darajalangan idish 7 ga tushayotgan suv hajmi ma’lum vaqt orqali aniqlanadi. Shu vaqt ichida p’ezometrlarning ko‘rsatishi ham yozib olinadi. O‘lchash natijalari 1.1-jadval qayd etiladi.

Qiyosiy tekislik 0-0 uchun stolning gorizontal tekisligini qabul qilish mumkin. Solishtirma holat energiyasi - quvurning o‘qidan stol teksiligigacha bo‘lgan balandlikka teng bo‘ladi.

1.1-jadval

Tajriba №

P’ezometrlarning ko‘rsatishi

Hajm

Vaqt

Sarf

TAJRIBA ISHLARINING HISOBI

1. Har bir tajriba uchun suv sarfi darajalangan idish hajmi va vaqti orqali topiladi.

. (1.6)

2. Suv harakatining quvurdan oqishdagi o‘rtacha tezligi oqim kesimi uchun hisoblanadi:

. (1.7)

3. Har bir oqim kesimi uchun solishtirma potensial va kinetik energiyalar topiladi.

; va . (1.8)

4. To‘liq solishtirma energiyaning kattaligi solishtirma potensial va kinetik energiyalarning yig‘indisiga teng:

. (1.9)

Biron tajriba asosida hisoblash natijasiga ko‘ra quvur o‘zunligi buyicha p’ezometr va to‘liq bosim chizig‘i quriladi.

Gidravlik yo‘qotish har bir harakat kesimi uchun to‘liq solishtirma energiyalarning farqi ko‘rinishida aniqlanadi:

(1.10)

bunda - birinchi harakat kesimidagi to‘liq solishtirma energiya; - ta harakat kesimlaridagi to‘liq solishtirma energiya ( =2….6).

Hisoblash natijalari 1.2-jadvalga yoziladi.

1.2-jadval

№	Hisoblash natijalari	O‘lchov birligi	Harakat kesimining soni
			1	2	3	4	5	6
1	2	3	4	5	6	7	8	9
1	Quvur diametri
2	Kesim yuzasi
3	O‘rtacha tezlik
4	Solishtirma kinetik energiya
5	Solishtirma potensial energiya
6	Tuliq solishtirma energiya
7	Gidravlik yo‘qotish

Nazorat savollari:

1. 
   Bernulli tenglamasining geometrik va energetik mazmunini izoxlab bering?
   
2. 
   Real suyuqliklar uchun Bernulli tenglamasi qanday yoziladi?
   
3. 
   P’ezometr va to‘liq bosim chiziqlari qanday chiziladi?
   
4. 
   Suyuqlik sarfi va uning o‘rtacha tezligi qanday topiladi?
   
5. 
   Real suyuqliklar deb nimaga aytiladi?
   
6. 
   Suyuqliklarda qanday ichki kuchlar mavjud?
   
7. 
   Gidrodinamik bosimning gidrostatik bosimdan farqi nima?
   
8. 
   Zo‘riqish kuchi deb nimaga aytiladi?
   
9. 
   Bernulli tenglamasini keltirib chiqarishning qanday usullari mavjud?
   
10. 
    Bernulli tenglamasini tushuntirib bering.
    
11. 
    Bernulli tenglamasi nechanchi yilda olingan?
    

2 – TAJRIBA ISHI
BERNULLI TENGLAMASI YORDAMISA PE’ZOMETRIK VA TO’LIQ BOSIM DIAGRAMMASINI CHIZIG’INI CHIZISH

Ishning maqsadi:

1. 
   Tajriba yo‘li orqali potensial energiyani (pezometrik napor (bosim)), solishtirma kinetik energiyani (tezlik napori (bosim)) va har xil kesim oqimidagi to‘liq solishtirma energiyani (gidrodinamik napor (bosim)) aniqlash.
   
2. 
   Tajriba natijalari asosida o‘zgaruvchan kesimli quvur uchun pezometrik va zo‘riqish chiziqlarini qurish.
   

Tajriba o’tkazish uchun kerak bo’ladigan asbob va jixozlar: jo’mrak, idish, gorizontal o‘qidan tashkil topgan quvur(ikki xil diametrli), o‘lchov idishi, pezometrlar
QISQACHA NAZARIY MA’LUMOT
Bernulli tenglamasi barqaror harakat qilayotgan real suyuqlik oqimi uchun energiyaning saqlanish qonuni hisoblanadi. Har qanday harakatda bo‘lgan suyuqlik oqimi ma’lum bir energiyaga ega.

Bu energiya uch xil shaklda bo‘lishi mumkin: energiya holati; bosim (napor) energiyasi va kinetik energiyasi. Bu energiyalarni bog‘liqligi harakatda bo‘lgan suyuqlik oqimi uchun Bernulli tenglamasi yordamida aniqlanadi.

2.1- rasm. Bernulli tenglamasini o’rganishga oid sxema.

Barqaror harakat qilayotgan suyuqlik uchun Bernulli tenglamasi muayyan ikki kesim uchun qo‘yidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi.

(2.1)
Bu erda:

z₁, z₂ – kesimning vertikal kordinatalari og‘irlik markazi;

R₁, R₂ – og‘irlik markazidagi napor;

V₁, V₂ – oqimning o‘rtacha tezligi;

- kinetik energiya koeffitsienti ya’ni kesimlarda tezlikni notekis tarqalganligi hisobga oluvchi koeffitsient.

Hisoblashlarda suyuqlikning turbulent oqimi uchun kinetik energiya koeffitsienti 1,0-1,1 teng deb qabul qilish mumkin.

Keltirilgan tenglamadagi birinchi had haqiqiy kesim oqimining og‘irlik markazi holatidan taqqoslangan muayyan gorizontal tekislik (0-0) balandligini bildiradi va geometrik

balandlik yoki geometrik napor deb ataladi; u solishtirma potensial energiya holatini xarakterlaydi.

Ikkinchi had oqimchaning balandligini ko‘rsatib, haqiqiy kesim oqimining berilgan nuqtadagi gidrodinamik bosimga (naporga) tegishli bo‘lib pezometrik balandlik deb ataladi, bu kattalik solishtirma potensial energiya naporini xarakterlaydi.

Pezometrik va geometrik balandliklar yig‘indisi pezometrik napor deb ataladi, bu kattalik zahirasini aniqlaydi.

Tenglamani uchinchi hadi tezlik napori deb ataladi va solishtirma energiyaning zahirasini aniqlaydi.

Bu kattalik to‘liq solishtirma energiya oqimi bo‘lib, gidradinamik bosim (napor ) H deb ataladi.

Tenglamaning o‘ng tomonidagi ohirgi hadi harakat qilayotgan kesimda harakatlanayotgan suyuqlikning gidravlik qarshiliklarini engib o‘tishi uchun yo‘qotilgan umumiy energiyani bildiradi.

Haqiqiy kesimda gidrodinamik bosim (napor) ning uzunlik bo‘yicha o‘zgarishi tanlangan muayyan tekislikka nisbatan taqqoslash bosim (napor) chizig‘i bilan xarakterlanadi. Napor chizig‘i Bernulli tenglamasining uchta had yig‘indisi orqali yasaladi. SHunday qilib, to‘liq solishtirma energiya gidravlik qarshiliklarini engib o‘tishga yo‘qotilar ekan, unda bosim (napor) chizig‘i kesimdan kesimga pasayishi mumkin.

O‘zgarmas kesimli quvurlarda oqimning kinematik xarakteristikasi uzunlik bo‘yicha o‘zgarmas, ya’ni , shuning uchun tezlik napori hamma kesimda bir xil kattalikka ega . SHunda Bernulli tenglamasidan kelib chiqqan holda quyidagi hosil bo‘ladi:

(2.2)

ya’ni ishqalanishni engish uchun yo‘qotilgan bosim (napor) oqimning solishtirma potensial energiyasining kamayishiga teng va quvur kesimining boshlang‘ich va oxirgi pezometrik sathining farqi bilan ifodalanadi.

Ishqalanishga ketgan sarf joy uzunligiga proporsional, unda pezometrik va bosim (napor) chiziqlari parallel tushuvchi to‘g‘ri chiziqlardan iborat bo‘ladi.

2.2-rasm. Quvurdagi napor grafigi:

a) doimiy yuzada

b) o‘zgaruvchan yuzada

Har xil kesimli quvurda harakatlanayotgan suyuqlikning bir turdagi suyuqlik energiyasi boshqa turdagi energiyaga o‘zgarishi sodir bo‘ladi va bunda oqim bo‘yicha tezlikning o‘zgarishi kuzatiladi. Agar haqiqiy kesim harakat bo‘yicha kamaysa, bunda kinetik energiya potensial energiyaning kamayishi hisobiga oshadi va teskari, agar oqimning haqiqiy kesimi ortsa, unda kinetik energiya kamayadi, potensial energiya esa ortadi.

2.3-rasm. Tajriba o‘tkazish qurilmasi.