Услубий =ылланма ндки ы=ув-услубий кенгашининг 24

TAJRIBA ISHLARINING HISOBI

Suvning sarf bo‘lishi va harakatining o‘rtacha tezligi quyidagi yo‘l bilan aniqlanadi:

(5.7)

Bu erda: (5.8)

Bu erda: d – quvur diametrining kengayishi;

D – quvurning kengaygandan keyingi diametri.

Keyin mahalliy qarshiliklarda napor yo‘qotilishi aniqlanadi. Buning uchun Bernulli tenglamasi qo‘llaniladi:

(5.9)

z₁=z₂ quvurning gorizontal bo‘lgani uchun, bunda

(5.10)

Kesimlar orasida naporning yo‘qotilishi. (5.11)

Bu erda:

h₁-uzunlik bo‘yicha naporning yo‘qotilishi;

h_m-mahalliy qarshiliklar naporining yo‘qotilishi.

Uzunlik bo‘yicha yo‘qotilish kichik bo‘lgani uchun, bunda

(5.12)

(5.13)

bu erda (5.14) oqimning to‘liq solishtirma energiyasi

Jo’mrak uchun


(5.15)
Quvurning torayishida va kengayishida naporning yo‘qotilishi mahalliy qarshilikgacha va undan keyingi to‘liq solishtirma energiyalar farqi yordamida aniqlanadi.

(5.16)

(5.17)

Mahalliy qarshilik tajriba qiymatlari quyidagi formula yordamida hisoblanadi.

(5.18)

Mahalliy qarshiliklar koeffitsienti nazariy qiymatlari hisoblanadi va tajriba natijalari bilan taqqoslanadi.

Natijalar jadvalga kiritiladi.

5.2-jadval

№

Pezometrlarning ko‘rsatkichlari

W

T

O‘zgarmas kattalik

Birdan kengayish

Birdan torayish

Jo’mrak

d=2sm D=5sm

Sm

sm

sm

sm

sm

sm

sm^3

s

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

5.3 – jadval

№	Q	Vd	VD	hpp	hpc	hkp
	sm^3/s	sm/s	sm/s	sm	sm	sm
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13

Nazorat savollari:

1) Mahalliy gidravlik qarshilik nima?

2) Qulflash armaturasi nima?

3) Mahalliy qarshiliklar natijasida naporning pasayishi qaysi formula bilan aniqlanadi?

4) Bord formulasini yozing va uni qo‘llanish sohasini tushuntiring?

6 – TAJRIBA ISHI
SUYUQLIKNI YUPQA DEVORDAGI KICHIK TESHIKDAN OQISHINI TEKSHIRISH

Ishning maqsadi:

Tajriba yo‘li bilan suyuqlikning yupqa devoridagi teshikdan oqishini xarakterlovchi siqilish E, tezlik , maxalliy qarshilik , sarfi koeffitsentlarini aniqlash.

Tajriba o’tkazish uchun kerak bo’ladigan asbob va jixozlar: o‘zgarmas suyuqlik idishi, quvur, vertikal quvur, pezometr jo’mrak, millimetrlarga bo‘lingan chizg‘ich, o‘lchov idishi.

QISQACHA NAZARIY MA’LUMOT
Diametri ga teng bo‘lgan teshik, kichik teshik hisoblanadi.

Bu yerda N – teshik markazi ustidagi napor.

Qalinligi <3d ga teng devor yupqa devor hisoblanadi, suyuqlikning teshikdan oqishiga ta’sir qilmaydi, shuningdek devor o‘tkir qirrali teshikdan iborat.

Tekshirish natijasida suyuqlik hamma tomondan dumaloq teshikka yaqinlashganda oqim chizig‘i oqimchaning boshlanishida egri chiziq bo‘ladi va teshikning to‘g‘risidan o‘tib oqimchaning o‘qiga yaqinlashishni davom ettiradi. Buning oqibatida oqimcha teshikchadan chiqishda siqilishga uchraydi va masofa farqi (0,5 0,1) d_tesh teng bo‘lganda siqilishni hosil qiladi, bu kesim siqilgan kesim deb aytiladi.

Oqimchaning siqilish darajasi siqilishi koeffitsient orqali aniqlanadi.
(
6.1)
bu erda, - siqilishi kesim yuzasi

– teshik kesim yuzasi.

Oqimcha siqilish darajasining o‘rtacha tezligi quyidagi formuladan aniqlanadi:

(6.2)
Bu erda tezlik koeffitsienti, tezlikning nazariy qiymati, u qarshilikning mavjudligi oqibatida kamayishini hisobga olgan holda, amaliy tezlikni nazariy tezlik nisbati bilan aniqlanadi:

(6.3)

- mahalliy qarshilik koeffitsienti.

- siqilish kesimidagi Kareolis koeffitsienti =1,0

Amaliy tezlik V, oqimni tushish troektoriyasi formulasi orqali aniqlanadi.

(6.4)

“x” va “u” koordinata boshiga nisbatan, oqimning istalgan nuqtasidagi koordinatalari va og‘irlik markazi bilan siqilgan kesimning mos tushgan koordinatalari.

Tezlik koeffitsenti ni bilgan holda, mahalliy qarshilik koeffitsientini quyidagi formuladan aniqlash mumkin.

(6.5)

Yupqa devordagi teshikdan oqayotgan suyuqlik sarfi.

(6.6)

Bu erda – teshik kesim yuzasi

- sarf koeffitsenti, u oqayotgan suyuqlik sarfini amaliy suyuqlik sarfiga nisbatiga teng, ya’ni oqim siqilishisiz va qarshiligisiz olingan:

^yoki (6.7)

Bu erda (6.8)

Tajriba yo‘li orqali yupqa devordagi kichik teshik uchun.

E=0,64; j=0,06; =0,95; =0,62

TAJRIBA QURILMASINING TUZILISHI

Tajriba qurilmasi quyidagilardan tashkil topgan: o‘zgarmas suyuqlik idishi (1), quvurcha yordamida idish o‘zgarmas sathda saqlanadi. O‘zgarmas suyuqlik idish kichik hajmli devorida teshik diametri d=1,1 sm li o‘tkir qirrali teshik teshilgan vertikal quvurdan iborat. Teshik markazi ustidagi napor pezometri (4) bilan o‘lchanadi. Jo’mrak (2) ning ochilishini o‘zgartirib, teshik markazi ustidagi napor farqi o‘rnatiladi.

Amaliy tezlikni aniqlash uchun oqimchaning tushayotgan koordinatalari olinadi. Gorizontal koordinati “X” ni aniqlash uchun (5) millimetrlarga bo‘lingan chizg‘ich o‘rnatilgan. Oqimchaning vertikal koordinatasi “U” ni shpitsentmasshtab yordamida o‘rnatiladi. Suyuqlik hajmi (7) o‘lchov idishi vositasida o‘lchanadi.

6.1rasm. Tajriba qurilmasining chizmasi.

Oqimchaning siqilishi koeffitsenti aniqlash.

6.1-jadval

№				o‘r	Doimiy kattaliklar
	sm	sm^2
1	2	3	4	5	6
1. 2.					d=11

Sarf koeffisiyentini aniqlash.
6.2 jadval

№	N	W	t	Q	QH		o‘r
	sm	sm^3	sek	sm^3/s	cm^3/sek
1	2	3	4	5	6	7	8
1. 2.

Gidravlik ishqalanish va tezlik koeffitsientini aniqlash.

№	N	X	U	Ui	V	VH		ur		Doimiy kattalik
	sm	sm	sm	cm	sm/s	cm/s
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11
1. 2.

6.3 jadval
TAJRIBANI BAJARISH TARTIBI

1. 
   Jo’mrak /2/ ochiladi va istalgan teshik markazi ustidagi napor pezometrlarda o‘rnatiladi.
   
2. 
   Oqimcha ko‘ndalang kesim shakli kuzatiladi va shtangentsirkul bilan siqilgan oqimcha kesimi o‘lchanadi.
   
3. 
   Amaliy tezlikni aniqlash uchun “X” va “U” koordinatalari o‘lchanadi. Millimetrli chizg‘ich (5) “U” o‘qi “U” kattalikka nisbatan ko‘chiriladi, shpitsentmasshtab bilan oqimcha o‘qi siqilgan kesim bo‘yicha o‘lchanadi. Tushayotgan oqimcha traektoriyasida 3 ta nuqta uchun o‘lchashlar o‘tkaziladi.
   
4. 
   Suyuqlik hajmi, (7) o‘lchov idishni suyuqlik bilan to‘lish vaqti o‘lchanadi.
   

TAJRIBA ISHLARINING HISOBI

1. 
   Oqimcha siqilgan kesim diametri orqali, oqimchaning siqilgan kesim yuzasi aniqlanadi.
   

(6.9)

va oqimchaning siqilish koeffitsienti

(6.10)

Nazariy va amaliy suyuqlik sarfi sarf koeffitsienti orqali hisoblanadi.

(6.11)

“U” koordinatasi hisob qiymati quyidagi formulalardan aniqlanadi.

(6.12)

Oqimcha siqilgan kesimida “U₀” koordinatasi, tajriba vaqtida o‘lchanmaydi.

Amaliy tezlik aniqlanadi.

(6.13)

Nazariy tezlik va mahalliy qarshilik koeffitsientlari.

(6.14)
Nazorat savollari:

1. 
   Qanday teshik kichik teshik deb aytiladi?
   
2. 
   YUpqa devor deb nimaga aytiladi?
   
3. 
   Siqilgan oqimning o‘rtacha tezligi formulasini keltiring?
   
4. 
   Siqilgan oqimcha koeffitsient formulasini keltiring.
   
5. 
   Siqilgan oqimcha kesimida amaliy tezlik qanday aniqlanadi?
   

7 – TAJRIBA ISHI
SUYUQLIKLARNING OQIB CHIQISHINI O‘RGANISH
Ishning maqsadi:

a) Idishdagi suyuqlikning sathi o‘zgaruvchan bo‘lganda shu o‘zgarishga ketgan vaqtni nazariy va amaliy aniqlash, ularni taqqoslash.

b) Idishdagi suyuqlikning sathi o‘zgarmas va o‘zgaruvchan bo‘lganda sarf koeffitsientini aniqlash.
Tajriba o’tkazish uchun kerak bo’ladigan asbob va jixozlar: doimiy suv quvuri, suv idishi vintel, quvurning ko‘rish shishasi, uchta har xil diametrli nasadkali teshiklar.
QISQACHA NAZARIY MA’LUMOT
Suyuqlikning idish teshigidan oqib chiqishi amalda ko‘p uchraydi. Oqib chiqish 2 xil sharoitlarda ro‘y berishi mumkin: idishdagi suyuqlik sathi o‘zgarmas bo‘lganda va o‘zgaruvchan bo‘lganda. Birinchi holda oqib chiqish shu oqayotgan suyuqlikning sarfi o‘zgarmas, 2-holda esa sathining o‘zgarishiga ketgan vaqt bilan xarakterlanadi.

Idish ichidagi suyuqlikning sathi o‘zgarmas bo‘lganida uning yupqa devoridagi teshigidan tushayotgan suyuqlik sarfini nazariy topaylik.

Ixtiyoriy qiyoslash 0-0 tekisligi (idish tagiga parallel) olib suyuqlikning balandagi sathiga mos keladigan 1-1 kesim uchun va oqib chiqayotgan suyuqlik eng kichkina qismiga mos keladigan 2-2 tekislik uchun Bernulli tenglamasini yozamiz. (Suyuqlikni ideal deb hisoblaymiz).

(7.1)

Ochiq idish bo‘lgani uchun R₁=R₂; sath o‘zgarmaganligi uchun W₁=0 shungdek z₁ = z₂=H u holda

yoki (7.2)

Real suyuqlik uchun bu tenglamaning o‘ng tomoniga φ soni ko‘-paytiriladi, ya’ni

(7.3)

Suyuqlikning idish teshigidan oqib chiqish tezligi uning 2-2 kesimdagi tezligidan kichik bo‘ladi, chunki bu kesimdan teshikning ko‘ndalang kesimi katta. SHuning uchun:

(7.4)

yoki hajmiy sarf:

(7.5)

bu erda: - siqilish koeffitsienti,

- sarf koeffitsienti,

F_t – teshikning ko‘ndalang kesim yuzasi m².

Sarf koeffitsienti tajribadan topilgan.

Qovushqoqligi suvnikiga yaqin bo‘lgan suyuqliklar tagi tekis idish teshigidan oqib chiqqanda 0,62 agar teshikka quvurcha yoki nasadka o‘rnatilsa, 0,82 bo‘ladi. Yuqoridagi olingan tenglamadan ko‘rinib turibdiki idishdagi suyuqlik sathi o‘zgarmas bo‘lganda uning yupqa tagidagi teshigidan oqib chiqayotgan suyuqlik sarfi suyuqlikning sathiga va teshikning o‘lchamlariga bog‘liq bo‘lib, idishning shakliga bog‘liq emas.

Endi idishning suyuqlik sarfi N₁ dan N₂ gacha o‘zgarishiga ketgan vaqtni topaylik. Bu uchun juda kichkina dt vaqt ichida oqib chiqqan suyuqlik sarfini yozamiz:

(7.6)

Shu dτ vaqt ichida suyuqlik sathi ham dH ga o‘zgaradi va idishning ko‘ndalang kesimi o‘zgarmas bo‘lgani uchun:

dv= -Fdh(7.7)

bu yerda:

F – idishning ko‘ndalang kesimi yuzasi m².

Tenglamaning o‘ng tomonidagi manfiylik ishorasi suyuqlik sathining kamayishini ko‘rsatadi.

Yuqoridagi ikki tenglamani tenglashtiramiz:

(7.8)

yoki (7.9)

Bu tenglamalarni integrallab quyidagilarni olamiz:

(7.10)

TAJRIBA QURILMASINING TUZILISHI
Shahar suv keltirish tomonidan 5 - quvur orqali 1 - idishga suv keladi. Bu suvning sarfi 2 - vintel orqali sozlanadi. Bu idishning yon tomonida 3 - quvurning ko‘rish shishasi, tagida esa uchta har xil diametrli 4 - nasadkali teshiklar bor

7.1-rasm. Suyuqlikni idish teshigidan oqib chiqishni o‘rganish qurilmasining shemasi.

Ish ikki qismdan iborat bo‘lib, 1-qismida 1-idish ichidagi suyuqlik sathi o‘zgaruvchan bo‘ladi. Har safar tajribani boshlashdan oldin 1-idish ixtiyoriy balandlikkacha suvga to‘ldiriladi va shundan keyin 2-ventil yopiladi.

Ishning ikkinchi qismida suyuqlik sathi ham o‘zgarmas, ham o‘zgaruvchan bo‘lgan hollar uchun suyuqlikning sarf koeffitsienti topiladi. Idishdagi suvning sathini bir xil tutib turish uchun 7 - oqish quvuri o‘rnatilgan bo‘lib ortiqcha suv shu quvurdan chiqib ketadi. Bunda ishni bajarish davomida 2 - ventil ochiq turadi. Oqib tushgan suv sarfi 6 - o‘lchagich idish yordamida aniqlanadi. Ishning ikkinchi qismini bajarishda 1-idish tagidagi teshiklarning faqat bittasidan (eng kattasidan) foydalaniladi. Faqat bunda idish tagi tekis bo‘lgan hamda teshikka nasadka (quvur bo‘lagi) o‘rnatilgan hollar uchun sarf koeffitsienti topiladi.

ISHNI BAJARISH TARTIBI

1-QISM
Ishning 1-qismida 2-ventil ochilib, 1-idish ixtiyoriy H sathigacha suvga to‘ldiriladi va bunda ham 1-idish tagidagi teshiklar yopiq bo‘lib 6-idish tagidagi 8-ventil ochiq bo‘lishi kerak. Tanlangan H₁ balandlik daftarga qayd qilinib quyiladi. SHundan keyin 1-idish tagidagi teshiklardan biri ochiladi va ayni paytda sekund o‘lchagich yuritiladi. Suv biroz oqqandan keyin teshik zudlik bilan yopiladi va sekund o‘lchagich ham to‘xtatiladi. Suvning birinchi idishdagi keyingi H₂ sathi hamda sekund o‘lchagichning ko‘rsatishi daftarga yoziladi. Tajribani har qaysi teshik uchun kamida 2 marta takrorlash kerak.

Hamma o‘lchashlar tugatilgandan keyin hisobot tuzishga kiritiladi.

Idish tagidagi teshikdan suyuqlik oqib chiqqanda, uning ichidagi suyuqlik sathining H₁ balandlikdan H₂ balandlikka kamayishiga ketgan vaqt quyidagi tenglamadan topiladi:

(7.11)

bu erda F – idishning ko‘ndalang kesim yuzasi, m₂.

Barcha o‘lchangan va hisoblangan kattaliklar 7.1 hisobot jadvaliga yoziladi.

7.1-jadval

№	O‘lchangan kattaliklar			Hisoblangan kattaliklar
	Suvning dastlabki sathi H1 (m)	Suvning keyingi sathi H2 (m)	Tajribadan olingan vaqt , (sek)	Idishning ko‘ndalang kesim yuzasi F, (m^2)	Teshikning ko‘ndalang kesim yuzasi F, (m^2)
1
2

ISHNI BAJARISH TARTIBI

2-QISM
Ishni boshlamasdan oldin 1-idishdagi 4-teshiklar yopiladi va 2-ventil ochilib quyiladi. Bunda eng katta teshikning nasadkasi olib qo‘yilgan bo‘lishi kerak. Dastlab 1-idishdagi sath o‘zgaruvchan bo‘lgan xol uchun tajriba o‘tkaziladi. Buning uchun 2-ventil ochilib 1-idish ixtiyoriy H₁ sathigacha suvga to‘ldiriladi va 2-ventil yopiladi. H₁ balandlik daftarga yozib qo‘yiladi.

SHundan keyin 1-idish tagidagi eng katta teshik ochiladi va darhol sekund o‘lchagich ham yuritiladi. Suvning sathi H₂ sathga pasayganidan keyin teshik yopiladi va sekund o‘lchagich to‘xtatiladi. Sathning H₁ dan H₂ gacha o‘zgarishiga ketgan vaqt daftarga yoziladi. Idish qaytadan H₁ balandlikka to‘ldiriladi va tajriba 3-4 marta takrorlanadi.

Keyin 1-idishdagi suyuqlik sathi o‘zgarmas bo‘lgan hol uchun tajriba o‘tkaziladi. Ishni boshlamasdan oldin 8-ventil hamda, 1-idish teshiklari yopiladi, 2-ventil ochilib 7-quvur sathigacha to‘ldiriladi.

Ish davomida 3-ventil shunday ochiq bo‘lishi kerakki, 5-quvurdan tushayotgan suvning sarfi, idish tagidagi teshikdan oqayotgan suvning sarfidan ozroq ko‘proq bo‘lsin. SHundan keyin 1-idish tagidagi eng katta teshik ochiladi. Teshikdan vaqt birligi ichida oqib chiqqan suv, 8-ventil ochilib, 6-idishdan bo‘shatiladi va o‘lchashlar takrorlanadi. Bunda ham tajribalar 3-4 marta takrorlanadi.

Endi 1-idish tagidagi tekshirilgan teshikka nasadka o‘rnatiladi va yuqorida yozilgan tartibda tajribalar 6-8 marta takrorlanadi.
TAJRIBA NATIJALARINI UMUMLASHTIRISH VA HISOBOT TAYYORLASH
Suyuqlik sathi o‘zgaruvchi bo‘lgan hol uchun sarf koeffitsienti (1) tenglamadan, sath o‘zgarmas hol uchun esa (7.3) tenglamadan topiladi.

(7.12)

Bu erda: V-teshikdan oqib tushayotgan suvning hajmi, m³,

τ-oqib tushish vaqti, sekund.

Sath o‘zgaruvchan bo‘lganda o‘lchangan va hisoblangan kattaliklar

7.2-jadvalga, sath o‘zgarmas bo‘lgandagilar esa 7.3-jadvalga yoziladi.

7.2-jadval

№	O‘lchangan kattaliklar			Sarf koeffitsienti	qo‘shimcha
	Suvning dastlabki sathi H1 (M)	Suvning keyingi sathi H2(M)	Tajribadan olingan vaqt , (sek)
1 2 3

7.3-jadval

№	O‘lchangan kattaliklar			Hisoblangan kattaliklar
	Suvning dastlabki sathi H1	Suvning oqib chiqish vaqti , (sek)	Suvning keyingi sathi H2(M)	Suvning sarfi Vx, m^3/sek	Sarf koeffitsienti	qo‘shimcha
1
2
3

Nazorat savollari:

1. 
   Qanaqa quvurga quvurcha deyiladi?
   
2. 
   Quvurcha qaysi maqsadlar uchun ishlatiladi?
   
3. 
   Quvurchaning qaysi o‘lchamlarida va ko‘rinishlarida undan o‘tgan suyuqlik sarfi unumdorligi yuqori bo‘ladi?
   
4. 
   Qanaqa ko‘rinishdagi quvurchalarni bilasiz?
   
5. 
   Katta hajmdagi idishlardan suyuqlikni quvurchalar orqali oqib chiqishi uchun ketgan vaqt qaysi formuladan aniqlanadi?
   
6. 
   Quvurchadan oqib chiqayotgan suyuqlik nazariy sarfini formulasini keltiring va uni izohlang?
   

8-TAJRIBA ISHI
MARKAZDAN QOCHMA NASOSNI TAJRIBADA SINASH

Ishning maqsadi:

Markazdan qochma nasosning ishchi g‘ildiragi aylanish sonining o‘zgarmas qiymatida uning kompleks xarakteristikasini ko‘rishdan va tezyurarlik koeffitsientini aniqlashdan iborat.

Tajriba o’tkazish uchun kerak bo’ladigan asbob va jixozlar: ventillar vakuummetr, nasos, suv o‘lchov shishasi, sarf baki, klapan, so‘ruvchi quvur, haydovchi quvur, manometr, boshqaruv vintil. o‘lchov idishi, tushirish vintili.
QISQACHA NAZARIY MA’LUMOT

Nasoslar texnikaning suyuqlik bilan ishlaydigan turli sohalarida keng qo‘llaniladi. Nasoslarda suyuqlik qaysi tipdagi kuchlardan foydalanib so‘rilishiga qarab, ular dinamik yoki hajmiy nasoslarga bo‘linadi.

Dinamik nasoslar o‘zidan o‘tkazayotgan suyuqlikning kinetik energiyasini orttiradi, so‘ngra bu energiyaning ko‘proq qismini napor energiyasiga aylantiradi.

Hajmiy nasoslarda esa nasosdan o‘tayotgan suyuqlik potensial energiya ish bo‘lmasining o‘zida bo‘ladi.

Markazdan qochma nasoslar dinamik nasoslar turkumiga kiradi. Bu nasoslarda suyuqlikka energiyani nasos korpusida aylanuvchi ish g‘ildiragi kuraklari yordamida beriladi. Bunda parraklar orasida suyuqlik zarrachasi markazdan qochma kuch ta’sirida nasos kamerasiga intiladi. Bunday harakat natijasida ish g‘ildiragi markazida napor kamayib, ta’minlovchi idishdagi suyuqlik so‘rish trubasi orqali ko‘tariladi va ish g‘ildiraklari kuraklar orasidan chiqib ketgan suyuqlik o‘rniga yangi suyuqlik keladi. Nasos kamerasiga markazdan qochma kuch ta’sirida suyuqlikning kelishi natijasida napor ortib, suyuqlik nasos kamerasidan haydash trubasiga ko‘tariladi. Markazdan qochma nasoslarning ishlashi shu prinsipga asoslangan bo‘ladi.

Inersiya va ishqalanish nasoslari – bu inersiya va ishqalanish kuchlari ta’sirida suyuqlikni harakatlantiradigan dinamik nasoslar guruhidir.

Hajmiy nasoslar guruhiga: porshenli, plunjerli, diafragmali, rotorli, shesternali, vintli nasoslar kiradi.

Markazdan qochma nasosning 8.1- rasmdagi ish shemasini ko‘ramiz.

8.1-rasm

Markazdan qochma nasoslarning afzalliklari: ixchamligi, massasining kichikligi,kichik masshtabda bo‘lsa ham yuqori ishlab chiqarishi, elektrodvigatel bilan bevosita ulana olishligi, suyuqlikni bir tekisda uzatishi, yoqish va boshqarish tizimining soddaligi.

Kamchiligi:kichik ishlab chiqarishdagi FIKining kichikligi, ishlab chiqarishni oshirish bilan oqimning o‘zgarishi.

Korpus (1) ni ichida val (3) ga mahkamlangan ishchi g‘ildirak (2) joylashtirilgan. Nasos korpusi naychalar (4) va (5) orqali so‘ruvchi va oqimli quvurlarga biriktirilgan. Markazdan qochma nasoslar nafaqat bir p og‘onali balki ko‘p pog‘onali ham bo‘lishi mumkin. Markazdan qochma nasosning ishlab chiqarishining o‘zgarishi bilan oqimi va quvvati ham

8.2- rasm. Markazdan qochma nasosning xarakteristikasiga oid chizma.

MARKAZDAN QOCHMA NASOSNING XARAKTERISTIKASI
Nasosni yoqishdan oldin uzatilishi kerak bo‘lgan suyuqlik bilan to‘ldiriladi. Kichik holatdagi o‘zgarishlar bo‘lganda aylanishlar soni K, nasosning uzatishi Q, oqimi N va quvvati N quyidagi munosabatda bo‘ladi:
; ; (8.1)
Bunda Q-H; Q-N; Q- lar nasosning xarakteristikasi deb nomlanadi.
TAJRIBA QURILMASI TUZILISHI
Markazdan qochma nasos (3) elektrodvigatel bilan bitta o‘qda joylashgan. Aylanishlar soni hisoblanadi. Suv sarf baki (5) dan nasos orqali so‘riladi. So‘ruvchi quvurda(7) suvni harakatlanishiga qarshilik ko‘rsatadigan klapan (6) bor. Haydovchi quvurda (8) manometr (9) va suv sarfini boshqarish uchun vintil (10) o‘rnatilgan. Suv haydovchi quvurdan o‘lchov bakiga (11) tushadi. Bak litrlarda shkalalangan shisha suv o‘lchagichga ega. Bakning tubida suvni sarf baki (5) ga o‘tkazish uchun vintili naycha (1)joylashgan.
ISHNI O‘TKAZISH TARTIBI
Nasos qurilmasini sinashda nasos xarakteristikasini tuzish uchun quyidagi kattaliklar aniqlanadi: Q-H, Q-N, Q- . Tajriba nasos sarfi Q ni o‘zgarib borishi va aylanishlar soniga bog‘liq ravishd olib boriladi.Q ni o‘zgarib borishi vintilni asta-sekin ochish bilan amalga oshiriladi. Birinchi kuzatishlar vintilni to‘liq yopilgan holatida olib boriladi va keyingi kuzatishlarda chorak qismlarga ochib kuzatiladi. Bunda quyidagilarni o‘lchash lozim bo‘ladi: nasosning uzatishi, so‘ruvchi quvurdagi siyraklashishni, haydovchi quvurdagi naporni, dvigateldagi elektr toki qiymatini.

Nasos qurilmasining o‘lchov ko‘rsatgichlari quyidagicha aniqlanadi:

Uzatish: o‘lchov idishidagi vintil yopiladi va sekundomer bilan vaqt aniqlanadi. Suv o‘lchov shishasi orqali aniqlangan suv miqdori va aniqlangan vaqt jadvalga yoziladi. Suv oqimi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

(8.2)

P_m i P_b-uzatilayotgan suyuqlikning manometr va vakuummetr ko‘rsatgichlari ( m.ust. ) da

W_m i W_v- manometr va vakuummetr joylashgan nuqtalarda suv tezligi.

W_m i W_v – manometr va vakuummetr ulangan nuqtalar farqi.

So‘ruvchi va haydovchi quvurlar bir xil diametrda shuning uchun W_m va W_v lar bir xil, bunda H=P_m+P_v+h.
TAJRIBA NATIJALARINI UMUMLASHTIRISH

Nasosning ishlab chiqarishi (uzatishi) (m³s); bunda Q¹ –suv o‘lchagich shishadan aniqlangan suv hajmi, dm yoki l .

τ – o‘lchash davomiyligi, s

Nasos quvvati

(8.3)

V- kuchlanish, V

J- tok kuchi, A

Nasosning FIKi quyidagi formulada aniqlanadi.

, bundan: (8.4)

Bunda: Q – ishlab chiqarishi ( nasosning uzatishi), m³/s

ρ – suyuqlik zichligi, kg/m³;

g- erkin tushish tezlanishi, m/s²;

N- nasos hosil qilayotgan suvning to‘la oqimi.

Q-N, Q-η, Q-H grafiklari tuzilishi bilan ish tugatiladi.

8.1-jadval

№

Aylanish lar soni ay/min

O‘lchash davomiy-ligi s

Suv miqdori dm^3

Napor RM

Siyraklashishi RV

To‘la oqim N

quvvat kVt

FIK %

yoki mm.rt. st.

m.v. st.

m.suv. st

n

Q

RM

HM

PC

HB

H

N

1

2

Har bir uzatishda (Q) 3 marta o‘lchanadi va jadvalga o‘rtacha qiymat kiritiladi.

8.3- rasm. Qurilmani o'rganishga oid sxema.

1. Ventillar; 2. Vakuummetr; 3. Nasos; 4. Suv o‘lchov shishasi; 5. Sarf baki;

6. Klapan; 7. So‘ruvchi quvur; 8. Haydovchi quvur; 9. Manometr;

10., 12. Boshqaruv ventillari; 11. O‘lchov idishi; 13. Tushirish ventili.

Nazorat savollari:

1. 
   Markazdan qochma nasosni shemasi bo‘yicha tuzilishini tushintiring?
   
2. 
   Markazdan qochma nasoslarni tavsiflang?
   
3. 
   Nasoslarda hosil bo‘ladigan so‘rish balandligi va kavitatsiya hodisasini tushuntring?
   
4. 
   Nasos hosil qilayotgan napor tushunchasi deganda nimani tushunasiz?
   
5. 
   Markazdan qochma nasoslarning taxminiy ish xarakteristikasini chizing va unga izoh bering?
   
6. 
   Markazdan qochma nasoslarning asosiy ko‘rsatkichlarini uning ishchi g‘ildiragining aylanish soniga bog‘liqligini izohlab bering?
   

9-TAJRIBA ISHI
TISHLI G’ILDIRAKLI NASOSNI TAJRIBADA SINASH


Ishning maqsadi:

Shesterniyali nasoslar xaqida ma’lumot va ular yordamida turli suyuqliklarning xar xil bosimlarda xaydashdan o’rganishdan iborat.

Tajriba o’tkazish uchun kerak bo’ladigan asbob va jixozlar: Shesternyali nasos,sekundomer.

QISQACHA NAZARIY MA’LUMOT
Shesterniyali nasoslar ishlash prinsipi quydagicha:

Tishli g‘ildiraklarning aylanma xarakatlanishi xisobiga – vakuum xosil qilinib, surish quviriga suyuqlik tortiladi va xaydash quvirigi mablum bosim bilan xaydaladi.Xususan g‘ildiraklar bittasi etaklovchi xisoblanib ikkalasi ikki tomonga aylanadi.Suyuqlikning xarakatlanio‘i tishli g‘ildiraklar orasidagi bushlivlar xisobiga daslab so‘riladi sungra xaydash quviriga xaydaladi.Xaydaladigan suyuqloikning miqdori etaklovchi valning bir marta aylanishida xaydalanadigan suyuqlikning hajmi bilan aniqlanadi.

SHESTERNYALI NASOSNI TURLARI

SHesterniyali nasoslarning tuzilishi ularning tishlar shaklining xosil qilinishiga binoan quydagi turlarga bulinadi;

1. 
   Tug‘ri tishli shaklga ega bo‘lgan shesterniyali nasoslar
   
2. 
   Qiya tishli shaklga ega bo‘lgan shesterniyali nasoslar
   
3. 
   SHevron tishli shaklga ega bo‘lgan shesterniyali nasoslar
   

Shevron tishli shaklga ega bo‘lgan shesterniyali nasoslar qiya tishli shaklga ega bo‘lgan shesterniyali nasoslarga nisbatan silliq va ravon ishlaydi yani suyuqlikni bir maromda etkazib beradi. SHuning uchun ko‘p ishlab chiqarish soxasida keng qo‘llaniladi.

Ish unumdorligi kam bo‘lgan shesterniyali nasoslarning etaklovchi valining aylanish tezligi 1700-3500 minutiga aylanishlar sonini tashqil etadi. Yirik o‘lchamli madifikatsilar uchun minutiga aylanishlar sonini 700 gacha olinishi tavsiya etiladi

TAJRIBA QURILMASI

9.1-rasm. Shesternyali nasosning tuzilishi
1-Korpus(asos) 2- Podshipnikning bronzali vtulkasi 3-Etaklanuvchi shesternya 4-Mustaxkamlovchi bolt 5-Qopqoq 6-7 Zichlovchi xalqalar

8- Zichlovchi rezina 9-O shakldagi zichlagichlar 10- Etaklovchi shesternya


XISOBLASH USULI
Nasosning foydali quvvati qo‘ydagiga teng: N= QHpg, (9.1)

bu yerda

Q-Suyuqlikning bir sekunddagi sarfi

H-Suyuqlik uzatiladigan balandlik

Nasosning bajargan foydali ishi L=VpgN (9.2)

V-suyuqlikning hajmi

Odatda nasosning FIK 0.6-0.85 bo‘ladi

Nasosning FIKi quyidagi formula yordamida aniqlanadi.

, bundan: (9.3)
Bunda: Q – ishlab chiqarishi ( nasosning uzatishi), m³/s

ρ – suyuqlik zichligi, kg/m³;

g- erkin tushish tezlanishi, m/s²;

N- nasos hosil qilayotgan suvning to‘la oqimi.

TAJRIBA ISHI YUZASIDAN HISOBOT
Kundalik turmushda ishlatiladigan nasoslarni texnik parametrlarini o’rganish va ularning foydali ish koeffisentini tahlil qilish
Nazorat savollari:

1. 
   Shesternyali nasosning shemasi bo‘yicha tuzilishini tushintiring?
   
2. 
   Shesternyali nasoslarni tavsiflang?
   
3. 
   Nasoslarda hosil bo‘ladigan so‘rish balandligi va kavitatsiya hodisasini tushuntring?
   
4. 
   Nasos hosil qilayotgan napor tushunchasi deganda nimani tushunasiz?
   
5. 
   Shesternyali nasoslarning taxminiy ish xarakteristikasini chizing va unga izoh bering?
   

TAVSIYA ETILADIGAN ADABIYOTLAR

1. 
   K.SH. Latipov, A.M. Arifjanov «Gidravlika va gidromashinalar». 2018 y.
   
2. 
   Latipov K. «Gidromashinalar va gidroyuritmalar». 2010 y.
   
3. 
   Кисилёв П.Г. Гидравлика. Основы механики жидкости. - М.: Энергия, 1980. - 360 с.
   
4. 
   Умаров А.Ю. Гидравлика. – Тошкент: Ўзбекистон, 2002. – 460 б.
   

ELEKTRON RESURSLAR
1. www.Ziyo.net

2. http://dhes.ime.mrsu.ru/studies/tot/tot_lit.htm;

3. http://rbip.bookchamber.ru/description.aspx?product_no=854;

4. http://energy-mgn.nm.ru/progr36.htm