|
E E
а) б)
2.1 -rasm. Elektr zanjiri namunalari. а) tarmoqlanmagan; б) tarmoqlangan.
Oddiy tarmoqlangan elektr zanjiri 2.1. b-rasmda ko`rsatilgan. Bu sxema ikkita tugun va uchta tarmoqdan iborat. Sxemaning har bir tarmog’ida o`zining toki oqadi. Bunday sxemalarda toklarni va potensiallar farqini hisoblash Om va Kirxgof qonunlariga asoslangan holda bajariladi.
Potensial diagramma deganda, yopiq kontur yoki zanjirni ma'lum bir qismi bo`ylab potensialning taqsimlanish grafigi tushuniladi. Grafikning absissa o`qiga zanjir ketma-ket qismlarining ketma-ketligi tartibi bo`yicha qarshiligi qo`yiladi va shu tartibda ordinata o`qiga zanjir nuqtalarining potensiallari qo`yiladi.
Potensialni aniqlash uchun odatda boshlang’ich nuqtaning potensiali nol deb olinadi (shu nuqta yerga ulangan deb faraz qilinadi).
Ustma-ustlash usulida chiziqli elektr zanjirini hisoblashda quyidagicha foydalaniladi:
Oldin bitta EYUK hosil qiladigan tarmoqlardagi toklar alohida hisoblanadi, keyin esa har bir EYUK hosil qiladigan xususiy toklar hisoblanadi. Qoldirilgan EYUKdan boshqa EYUKlarni ichki
qarshiligi sxemada qoldirilib (qisqa tutashtirilib) o`zlari sxemadan uzoqlashtiriladi. Tarmoqlardagi haqiqiy toklar alohida topilgan xususiy toklarni algebraik qo`shish orqali aniqlanadi.
Tajriba ishini bajarish tartibi
Kompyuterda “Elektronics Workbench” dasturiy paketi ishga tushuriladi.
Bir nechta EYUKli tarmoqlanmagan zanjirni o`rganish. Buning uchun 2.2-rasmda tasvirlangan elektr sxemasi yig’iladi.
2.2-rasm.
Oldin ampermetr orqali qarshiliklar ixtiyoriy qiymatda tok o`lchanadi.
Har bir EYUK manbasi kattaligi yozib olinadi.
Voltmetr yordamida har bir qarshilikdagi kuchlanishlar tushuvi aniqlanadi.
Boshlangih nuqtaga nisbatan qolgan 6 nuqta uchun alohida-alohida potensiallar farqi o’lchab olinadi.
EYUK manbalari mos ulangan holda o`lchashlar bajariladi va bitta EYUK sxemadan uzoqlashtirilgan holda o`lchashlar davom ettiriladi va natijalar 2.1-jadvalga yoziladi. Olingan o`lchashlar asosida toklarning hisobiy qiymatlari topiladi va tajriba natijalari bilan solishtiriladi.
2.1-jadval
O’lchashlar
|
№
|
I
|
E1
|
E2
|
E3
|
UR
1
|
UR
2
|
UR
3
|
а
|
в
|
с
|
d
|
e
|
f
|
k
|
А
|
V
|
V
|
V
|
V
|
V
|
V
|
V
|
V
|
V
|
V
|
V
|
V
|
V
|
1
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2.2-jadval
Hisoblashlar
|
№
|
R1
|
R2
|
R3
|
Rum
|
Eum
|
Uum
|
а
|
в
|
с
|
d
|
e
|
f
|
k
|
Оm
|
Оm
|
Оm
|
Оm
|
V
|
V
|
V
|
V
|
V
|
V
|
V
|
V
|
V
|
1
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Hisoblash va tajriba natijalariga tayanib quyidagi xulosalar chiqariladi:
-tajriba va hisoblashlar natijalarini bir-biridan farq qilish sabablari;
-tarmoqlanmagan zanjirga berilgan EYUK bilan alohida EYUKlarning kattaligini va yo`nalishi orasidagi munosabatlar;
-zanjirdagi EYUKlarning yigindisi bilan zanjir qismlari kuchlanishlar tushuvlari orasidagi munosabatlar.
Ustma-ustlash usuliga asoslanib bir nechta EYUKli tarmoqlangan elektr zanjirlarini tajribada tekshirish. Buning uchun 2.3-rasmda tasvirlangan elektr sxemasi yig’ilsin.
Asboblarning ko`rsatishi asosida barcha tarmoqlardagi toklar aniqlansin. Elektr zanjirida E1 EYUK hosil qiluvchi E2 EYUK uzilgan holda hususiy toklar aniqlansin (2.4-rasmdagi sxema). Bu
paytda R1, R2, R3 qarshiliklarning kattaligi 2.3-rasmdagi R1, R2, R3 qarshiliklar bilan bir xil bo`lishi kerak.
Elektr zanjirida E2 EYUK hosil qiluvchi E1 EYUK uzilgan holda xususiy toklar aniqlansin (2.5-rasm).
2.3-rasm. Boshlang’ich tarmoqlangan elektr zanjiri sxemasi.
Boshlangich sxemaning toki xususiy sxemalarda aniqlangan toklar asosida topilsin. Tajribada va hisoblash natijalari jadvallarda qayd etilsin. Xatoliklar baholansin. Hamma tajribalarda K tugun uchun toklar balanishi tekshirilsin.
2.4-rasm. E1 EYUKli xususiy sxema.
2.5-rasm.E2 EYUKli xususiy sxema.
2.3-jadval.
O’lchashlar
|
№
|
E1
|
E2
|
I1
|
I2
|
I3
|
I 1
1
|
I 1
2
|
I 1
3
|
I 11
1
|
I 11
2
|
I 11
3
|
V
|
V
|
А
|
А
|
А
|
А
|
А
|
А
|
А
|
А
|
А
|
1
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2.4-jadval.
Hisoblashlar
|
№
|
R1
|
R2
|
R3
|
I1
|
I2
|
I3
|
I 1
1
|
I 1
2
|
I 1
3
|
I 11
1
|
I 11
2
|
I 11
3
|
IK
|
Оm
|
Оm
|
Оm
|
А
|
А
|
А
|
А
|
А
|
А
|
А
|
А
|
А
|
А
|
1
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Tajriba natijalariga asoslanib quyidagi xulosalar chiqarilsin:
Umumiy tok bilan tarmoqdagi toklar orasidagi munosabat;
Boshlang’ich sxemadagi toklar bilan ustma-ustlash usuli bilan hisoblangan toklar orasidagi farq sabablari;
Ustma-ustlash usuli faqat chiziqli zanjirlar uchun o`rinli ekanligi haqida ma'lumot.
Potensial diagramma qurish
1. 2.2-rasmdagi elektr zanjiri uchun EYUK manbalarining ichki qarshiliklarini hisobga olmasdan sxemadagi barcha nuqtalarning potensiallari hisoblansin.
Elektr zanjirining barcha nuqtalarininig voltmetr yordamida o`lchangan potensiallari hisoblash natijalari bilan solishtirilsin. Tajriba va hisoblash natijalari jalvallarda ko`rsatilsin. Ikkala kuzatish bo`yicha potensial diagramma qurilsin va potensial diagrammaning amaliy ahamiyati bo`yicha xulosa chiqarilsin.
4. Tekshiruv savollari
Tarmoqlangan va tarmoqlanmagan elektr zanjirlari haqida tushuncha bering?
EYUK bo`lgan holda zanjirning bir qismi uchun Om qonuni qanday ifodalanadi
EYUK manbalarini ketma-ket qo`shish qoidalarini aytib bering ?
EYUK manbalarini qarama-qarshi ulash tushunchalarini aytib bering ?
Potentsial diagramma deganda nimani tushunasiz ?
Ustma-ustlash usulini tushuntiring ?
Ustma-ustlash usulida elektr zanjirlarini hisoblash tartibi qanday ?
3-TAJRIBA ISHI
Do'stlaringiz bilan baham: | 
