Ushbu multimediali elektron darslik mualliflari

G'alla ekinlarining asosiy xususiyatlari

I -guruh	II -guruh
• Donining qorin tomonida uzunasiga ketgan aniq ko'rinadigan egatcha bor • Doni bir nechta murtak ildizcha chiqarib unadi • Boshog'ining pastki gullari yaxshi rivojlangan • Issiqqa kamroq talabchan • Namga ko'proq talabchan • Kuzgi va bahorgi shakllari bor • Uzun kun o'simliklari • Dastlabki bosqichlarda tezroq rivojlanadi.	• Donining qorin tomonidan uzunasiga ketgan egatcha yo'q • Doni bitta murtak ildizcha chiqarib unadi. • Boshog'ining yuqori gullari yaxshiroq rivojlangan • Issiqqa ko'proq talabchan • Namga kamrok talabchan (sholidan boshqasi) • Faqat bahori bo'ladi • Qisqa kun o'simliklari • Dastlabki bosqichlarda sekinroq rivojlanadi.

Don va dukkakli don ekinlariga ko’k no’xat, mahalliy no’xat, mahalliy loviya, yasmiq, burchoq, soya, loviya (fasol)ning hamma turlari, lyupin, xashaki dukkaklilar kiradi.

Birinchi va ikkinchi guruh g’alla don ekinlari bir-birlaridan quyidagi belgilariga qarab farq qiladi.
G’alla don ekinlari asosan ildiz, poya, barg, gul to’plami, gullar va mevalardan iborat bo’ladi.
Ildizi. G’alla don ekinlarining ildizi popuk ildiz bo’lib, bir qancha ildiz va ildiz tukchalaridan tashkil topgan. G’alla don ekinlarining urug’i unganda murtagidan bitta yoki bir nechta murtak ildizchalar hosil bo’ladi. Bularga birinchi tartib ildizchalar deyiladi. Keyinchalik g’alla don ekinlarining maysasida 3-4 ta poya hosil bo’lgandan keyin tuplanish bo’g’imidan ikkinchi tartib ildizchalar o’sib chiqadi. Ikkinchi tartib ildizchalar ham o’simlik xayotida juda katta ahamiyatga ega. O’simliklarning o’sishi, rivojlanishi va yuqori hosil berishida mana shu ildizlarning ahamiyati beqiyosdir.
Birlamchi ildizchalar soni har xil g’alla ekinlarida turlicha bo’ladi. Birinchi guruhga kiradigan g’alla ekinlari – bug’doy, arpa, javdar, suli doni odatda bir nechta ildizcha chiqarib unsa, ikkinchi guruhga kiradigan g’alla ekinlari – makkajo’xori, oqjo’xori, sholi, tariq doni doim bitta ildizcha chiqarib unadi (1-rasm). Birinchi guruhga kiradigan g’alla ekinlarining unib chiqayotgan donidagi birlamchi ildizchalar soni har xil: masalan, bug’doyda 3 ta, arpada 5-8 ta, javdarda 4 ta (ba’zan kam), sulida 3 ta (ba’zan ko’p) bo’ladi.

1-rasm. Donning ildizlari: 1- javdar; 2-suli; 3-makkajo'xori;

Ildizchalar paydo bo’lishi bilan boshlang’ich poya o’sa boshlaydi, u ham donning po’stini yorib chiqadi va yuqoriga, yoruqqa qarab o’sib boradi. Po’stli don (arpa, suli)ning poyasi avval donni o’rab turgan po’st ostidan o’tadi va donning uchidan tashqariga chiqadi.

Poyasi. G’alla don ekinlarining poyasi odatda tikka o’sadi, ularning poyasi bir nechta bo’g’im va bo’g’im oraliqlariga bo’lingan bo’ladi. Poyasining ichi kovak yoki yumshoq o’zak bilan to’lgan bo’ladi. Bug’doy, arpa, javdar va suli poyasida o’rtacha 5-7 ta bo’g’im va bo’g’im oraliqlari bo’ladi. Makkajo’xori va oqjo’xorida ularning soni 14-25 tagacha bo’lishi mumkin. G’alla don ekinlarining poyasi gullash davrigacha tez o’sadi, gullash davrida poya o’sishdan to’xtaydi.
Bargi. G’alla ekinlari poyasining har bir bo’g’imidan bittadan barg chiqadi. Ularning bargi oddiy barg bo’lib, u barg qini va barg yaprog’idan iborat bo’ladi.
Gul to’plami. G’alla ekinlarining gul to’plami boshoqda yoki ro’vakda joylashgan bo’ladi. Bug’doy, arpa, javdar va tritikalening gul to’plamini boshoq deb yuritiladi. Oq jo’xori, sholi, suli va tariqning gul to’plamini ro’vak deb yuritiladi. Makkajo’xorining onalik gullari barg qo’ltig’idan chiqadigan so’tasida joylashgan bo’ladi. Otalik gullari esa poyaning uchida chiqadigan ro’vagida joylashgan bo’ladi. Boshoq boshoq o’zagidan va boshoqchalardan iborat bo’ladi. Boshoq o’zagi poyaning davomi bo’lib, u bo’g’imlarga bo’lingan bo’ladi. Boshoq o’zagining har bir bo’g’imidan bug’doy va javdarda bittadan va arpada uchtadan boshoqcha chiqadi.