Ушбу дастур, касб психологияси фанининг еришган ютуқлари, долзарб муаммоларини ҳисобга олган ҳолда тузилди

Xukm
Tafakkur qilish jarayonida, ayrim fikr yuritish operatsiyalarida bizda
paydo bo’ladigan fikrlar hukm tariqasida shakllanadi. Narsa va hodisalarning
belgi va xususiyatlari haqida tasdiqlab yoki inkor qilib aytilgan fikr hukm deb
ataladi.
M, «Bu stol — yog’och stol», «Tuyaqushlar ucha olmaydi», «Hamma
fanlar foydali». Hukmda biror nima haqida yoki biror kimsa haqida
tasdiqlangan yoki inkor qilingan narsa hukm mavzui bo’ladi. Hukmlarda
buyumda biror belgilarning borligi yoki yo’qligi  uning boshqa buyumlar bilan
bog’lanishi va munosabatlari tasdiqlanadi yoki inkor qilinadi. Shu sababli
hukmlar sifatiga qarab bir-biridan farq qilinib, tasdiqlovchi hukm va inkor
qiluvchi hukm deb aytiladi. Shu hukmlarda tasdiqlangan yoki inkor qilingan
narsalar esa hukmlarning mazmunini tashkil qiladi.
Hukmning gapdan farqi faqat shuki, hukmdagi ega va kesim so’zlardan
emas, balki idroklardan, buyum va uning to’g’risida so’z bilan ifodalanadigan
tasavur va tushunchalardan iborat bo’ladi. Shu sababli, hukmning so’z bilan
ifodalanishi uchun ham tilning grammatik tuzumi, ayniqsa, katta ahamiyatga
ega.
Masalan: «Toshkent — O’zbekistonning poytaxti», «Bugun havo ochiq»,
Buyumlarning bir butun turkumiga taalluqli hukmlar umumiy hukmlrtf deb
ataladi. Masalan, «Motorlarning hammasi elektr tokini o’tkazndb,
Buyumlarning biror turkumi qismigagina taalluqli bo’lgan hukmlar juziy
hukmlar deb ataladi. Masalan, «Ba’zi jismlar elektr tokini o’tkazmayi”
Voqelikka muvofiq bo’lgan, shu voqelikni to’g’ri aks ettiradigan hukmlar
chinakam hukmlar deb ataladi. Masalan, «Andijon O’zbekistonning eng yirik
sanoat shahridir» degan hukmlar chinakam hukmlardir. Chin yoki yolg’on
hukm bo’lib chiqishi mumkin bo’lgan, ya’ni buyumga muvofiq kelishi
mumkin bo’lgan, muvofiq kelmasligi ham mumkin bo’lgan hukmlar taxminiy
hukmlar deb ataladi. Masalan, «ehtimol, Marsda hayot bordir» kabi.
Taqqoslash, analiz va sintez qilish, abstraktlashtirish va umumiylashtirish
jarayonlarida avalo bizning sezgi organlarimiz bevosita sezib olishi mumkin
bo’lgan hodisalar va narsalarning xususiyatlari, ularning bog’lanishlari hamda
munosabatlar aks ettiriladi. Shu yo’l bilan bizda bevosita idrok va tasavurlarga
asoslangan hukmlar hosil bo’ladi. Masalan, «Kecha bugungiga qaraganda
issiqroq bo’ldi» (taqqoslash), «Daraxt ildizlar, tana, butoqlar, shoxlar va
barglardan iborat bo’ladi» (analiz) degan hukmlar mana shunday hukmlardir.
Borliqdagi narsalar, hodisalar va voqelikning miqdoriga, ularning biror
hukmda aks ettirilgan aloqa va munosabatlariga qarab, hukm quyidagi turlarga
bo’linishi mumkin:
1)
tasdiqlovchi yoki inkor qiluvchi hukm. Hukmlarning ushbu
asoslarga tayanib bo’linishi sifatga qarab bo’linishi deb ataladi;
2)
yakka, juz’iy, xususiy va umumiy hukmga ajratilishi mumkin.
Hukmlarning bunday belgilarga binoan bo’linishi miqdorga qarab bo’linishi
deyiladi;

---

70
70
3)
shartli, ayiruvchi va qat’iy hukm singari ko’rinishlar mavjud
bo’lib, u hukmlarning munosabatga qarab bo’linishi deb ataladi;
hukm taxminiy ko’rinishga ega bo’lishi ham mumkin. Bu hukmda aks
ettiriladigan narsa va hodisalar belgisining nechog’lik muhim bo’linishiga yoki
voqelikka mos kelish-kelmasligiga bog’liq.