Урта осиеда археология фанининг ривожланиши тарихидан

Ёзтепанинг энг қадимги қуйи қатлами -Ёз I милоддан ав­валги 900—650 й. билан саналанади. Ушбу даврда ёдгорлик 16 гектар майдонли қишлоқ турар жойларидан ва тўғри бурчакли катта иморат—қурғондан иборат бўлган. Қўрғон ўрнида 8 метр келадиган хом ғиштли саҳн устига қурилган сарой қолдиқлари топилган. Қурилишлар узунчоқ (коридорсимон) ҳамда тўрт-бурчак хоналардан иборат. Ёзтепанинг қазилган бошқа жойла­рида ҳам аҳоли яшаган қадимги уй-жойлар топилган.
Ёз I даври сопол идишларининг кўпчилиги қўлда ясалган. Идишлар сариқ ангоб билан бўялган ва ангоб устидан жигарранг ҳамда қизил бўёқ, билан геометрик шаклли нақш солинган. Ёз I қатламида бронзадан ишланган пичоқ, мунчоқлар, ўқ учлари ва тош қуроллар топилган.
Ёз I, Кучук I, Қизил I ва Ерқурғон I қатламлари учун ҳарактерли моддий манбаларнинг ҳаммаси битта асосий хусусияти би­лан Яқин маданиятига мансубдир.
Кучуктепа Термиздан 70 км шимоли-ғарбда жойлашган. Милоддан аввалги 1000—750 йилларда тепалик ўрнида саҳн усчасимон нақшсиз идишлардир. Қўлда ишланган идишлар—рангли эгри чизиқлар ва учбурчак геометрик нақшлар билан безатилган буюмлардир. Кучук I сопол буюмлари ҳар хил шаклларда ясалган, кўпчилик сопол идишларнинг таги ясси. Дон сақлаш учун хумчасимон идишлар ишлатилган. Улар билан бирга товоқ, коса ва пиёласимон майда идишлар ҳам бўлган.
Деққончилик хўжалигида тош ва бронза меҳнат қуроллари кенг жорий қилинган. Кучук I маданий қатламида бронзадан ишланган ўроқ, пичоқ, ханжар ва ўқ учлари топилган.
Милоддан аввалги I Уш областларида 70 дан ортиқ қадимги маконлар топиб ҳрганилди. Чуст, Далварзин, Ашколтепа, Бозтепа, Чимбои ва бошқалар шулар жумласидандир.
Чуст маданиятини яратган дехдонлар ертула, пахса ёки хом. риштдан қурилган уйларда яшаганлар. Чуст ва Далварзин киш-лоқ харобалари деворлар билан уралган. Далварзинда қазиб очилган деворнинг эни 4,6 м, баландлиги 2,5 м келади.
Ёдгорликлардан топилган тош ва жез ўроқлар, пичоқ_лар, тош ёрручокугар ҳамда арпа, бурдой, тарик донлари ва улар учун ковланган уралар чустликлар асосан дсхдончилик билан маш-рул бўлганлигидан дарак беради.
1\адимги аҳолининг турмушида металлчилик, қулолчилик ва тукувчилик катта роль ўйнаган. Чустликлар ясаган бронза ўроқ,-' камон ук_ларининг пойконлари, тош ўроқ, пичоқ ва рангли со­пол идишлар Ёз I ва Кучук I буюмларига анча ўхшайди. Брон­за давридан темир асрига ўтишда Ўрта Осиё -дабилалари ўрта-сида мустақкам маданий, айирбошлаш ва савдо алодалари бул-ган. Археологик топилмалар орасида кенг тарқалгаи сопол идишлар умумий маданий жараёнлардан далолат беради.
Чуст маданиятига мансуб гулдор сопол буюмлар топилган. Сопол идишлар уй хўжалигида ишлатилган қозон, хумча, тувак, кўза ва товоқлардан иборат. Улар асосан қўлда ишланган ва рангли геометрик чизиқлар билан нақшланган.
Ёз I, Кучук I ва Чуст типидаги рангли сопол идишлар Ўрта Осиёнинг кўп жойларида учрайди. Улар Жанубий Туркманистондаги Капетдоғ атрофида жойлашган Ановтепа, Элкантепа, Улуғтепа, Шимолий Афғонистондаги Тиллатепа, Сурхондарёдаги Жарқўтон ва Бандихонтепа I, Ўрта Амударё қисмидаги Одойтепа ёдгорликларида топилган. Лекин Туркманистоннинг жануби-ғарбида жойлашган қадимги Дохистон топилмалари Ёз I типидаги моддий манбалардан анча фарқ қилади.
Дохистон ёдгорликлари шаҳар ва қишлоқ харобаларидан иборат бўлиб, кенг майдонларни эгаллайди. Баъзи тепаликлар-да қуррон қолдиқлари ҳам бор (баландлиги 13—15 метр). Ёд-
•-горликлардан топилган сопол идишлар кулолчилик чархида ясалган. Дохистоннинг Атрек дарёсидан чикарилган қадимий каналларнинг излари топиб текширилган. Уларнинг узунлиги 50—60 км бўлган. К,адимги каналлар айниқса Дохистоннинг марказий шаҳар харобалари — Мадов ва Изатқули атрофида яхши ҳрганилган. 1қадимги Дохистон аҳолиси Эрон қабилалари билан кенг алоқада бўлган.
Мутахассислар Ез I даври маданияти Ўрта Осиёда Шарқий Эрон қабилалари ёйилиши билан боглик бўлиши мумкнн, деб фараз қиладилар. Лекин ёзма манб.аларсиз ушбу маса'лани аниқлаш жуда орир, чунки археологик топилмалар асосан мада-ний узгаришлардан далолат беради. *
Илк темир даврида Ўрта Осиёнинг жанубий областларида Ез II, ҚИЗИЛ II ва Афросиёб I типидаги маданият ривожланган. Ўрта Осиёнинг қадимий вилоятларидаги жамият турлисида му-ҳим ёзма манбалар—Авесто, Ахмонийлар даври ёзма ёдгорлик-лари ва грек тарихшунослари ҳнкоя қиладилар.
Авесто боблари шарқ-эроний тилларда тузилган ва манба-нинг энг қадимги ҳужжатлари замонамизгача етиб келмаган. Бу туплам эрамизнинг 11—111 асрларида тазқрир қилинган ва ундан фойдаланишда жуда эҳтиёт булмоқ керақ
Авесто (шарқ-эроний тиллардан «Асос» деб таржима қили-' нади) Зардушт (Заратуштра) динидаги халқларнинг шариат қонунлари мажмуидир. Пайрамбар Заратуштра (грекча Зоро-астр, эронча «Олтинтуяли») номи билан аталган. заратуштризм (зороастризм) Ўрта Осиёда ҳам тарқалган. Авестонинг айрим энг к;адимги қисмлари (масалан, «Готалар»—«муқаддас қушиқ-лар») ахмонийлар давридан олдинроқ замонларга оид бўлган.
Авесто маълумотларига кўра, ушбу давр қабилалари бирлаш-маси вилоят — «дахию» бўлган, урур жамоаси — «вис» айрим ои-лалардан —«нмана» дан ташкил топган, булак қабила эса «зан-ту» номи билан машқурдир. Аҳоли коқинлар, жангчилар, деқ-қонлар ва чорвадорлар тоифасига булинган.
Ахмонийлар давридаги (милоддан аввалги VI—IV асрлар) михсимон ёзувлар Бехистун ва Нақши Рустам қоятошларида, Суза, Ҳамадон ва Персепол шахқарларида топиб текширилтан. Улар қадимги форс тилидаги турли ижтимоий, сиёсий ва диний масалаларга дойр подшо буйрук;ларидан ва нутқларидан ибо-рат. Ахмонийлар ёзмаларида Ўрта Осиё халкқлари ва вилоятла­ри турлисида маълумотлар бор.
Ьқадимги грек тарихчилари Гекатей, Геродот ва Ктесий асар-лари Ўрта Осиё халқларининг тарихий ва географик қиёфасини курсатиб беради.