Урта осиеда археология фанининг ривожланиши тарихидан

1-6об. УРТА ОСИЕДА АРХЕОЛОГИЯ ФАНИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ ТАРИХИДАН
1.1. АРХЕОЛОГИЯ ФАНИНИНГ ВАЗИФАЛАРИ
Кишилик жамиятининг вужудга келиш жараёни узок, ўтмиш-га бориб тақалади. Ўтмишни ҳрганиш эса давримизнинг энг долзарб масалаларидан биридир. Уни ҳрганмай туриб, келажак-ка назар ташлаб бўлмайди. Шунинг учун ҳам ф. Энгельс биз учун тарих ҳамма нарсадан мух_имдир, деб бежиз айтмаган эди. Тарих эса, Қ Маркс айтганидек, ўтмишнинг кузгуси ва кела-жакнинг устозидир.
Археология тарихнинг таркибий қисми бўлиб, ижтимоий фан-лар орасида алоҳида ўрин тутади. «Археология» термини «ар-хайос»— қадимги, «логос»— фан,- деган иккита қадимги грекча сузнинг бирикишидан ташкил топгандир; демак, «археоло­гия» к_адимги билимлар хқақидаги фан, деган маънони билдира-ди. Лекин илгариги вақтда археологияни фаннинг қайси соха-сига қушиш тугрисида кескин бах_слар бўлиб, баъзилар уни к,адимги санъат қақидаги фан десалар, бошқалар қадимги дунё қақидаги фан, яна бошқа бировлар синган сопол идишларни ҳрганувчи фан деган фикрларни билдирганлар, баъзи олимлар эса уни тарих фанининг хизматкори бўлган иккинчи даражали фан, деб тушунганлар.
Тарих ва археология аслида ўзаро чамбарчас боғлиқ, бир-бирини тулдирувчи ягона фаннинг икки соҳасидир. Чунки архе­ология х_ам тарих фани ҳал қилиши лозим бўлган масалаларни ёритишда тенг иштирок этади. Шунинг учун улардан бирини бошқасисиз тасаввур қилиб бўлмайди.
Мазкур фанни тарих ва археологияга, олимларни эса архе-ологлар ва тарихчиларга ажратиш шартлидир, холос. Шу нарса равшанки, тарихнинг асосий манбаи ёзув ва унинг манбалари бўлиб, унинг пайдо бўлиши милоддан аввалги IV—III мингйил-ликларга бориб тақалса, археологиянинг манбалари унга нис-батан жуда к,адимийдир ва бу манбаларнинг пайдо бўлиши ин-соннинг ҳайвондан ажралиб чиқа бошлаш даври, яъни 2,5—3 миллион йил қадимий даврга бориб такқалади. Биз кишилик жамияти бутун тарихини 24 соат деб фараз қилсак, шундан 23 соату 56 минути ибтидоий — ёзма манбаларсиз даврга, қолган 4 минути эса ёзма тарихга турли келади.
Демак, кишилик жамияти тарихининг жуда катта даври ар-хсологик манбаларга таянган ҳолда қайта тиклаб Таллин эти-лади. Зеро, археологияни тарихдан ажратиб, ёрдамчи фан тар-зкда иккинчи ўринга суриб бўлмайди. Кейинги бир асрда ар-
хеология соҳасида қулга киритилган ўлкан ютўқлар.бу фикрни тула-тукис тасдиқлайди. Бинобарин, бошқа бирон фан кишилар-нинг дунё ҳак_идаги тасаввурларини археологиячалик узгарти-. ,риб юбора олмайди.
/-• Археология, А. В. Арқиховскийнинг таърифича, кишилик ут-
. киш тарихини моддий манбалар асосида ҳрганувчи фан бўлса-
да, лекин бу таъриф мазкур фаннинг мазмунини тулиқ ифода-
' лаб бера олмайди. Бу жиҳатдан М. Е. Массоннинг археология—
тарихнинг бир соҳаси бўлиб, кишилик жамияти ўтмиши ва фа-
олиятини хилма-хил изларга, аксарият ҳолларда моддий ёдгор-
ликларга, имконият бўлган жойда эса ёзма манбаларга, тил,
этнография, геология, тупроқшунослик, антропология, зоология,
ботаника ва бошқа фанлар ютўқларига таяниб ҳрганувчи фан-
дир, деган таърифи туларокдир.
Демак, инсоният ўтмиш даврларини археологиясиз ҳрганиб булмас экан. Археология инсониятнинг ўтмиш тарихини урга-нишда археологик экспедиқиялар натижасида топилган ибти-доий маконлар, қишлоқлар, шаҳарлар, мудофаа ва сув иншоот-лари, қоятош расмлари ҳамда боища буюмларга суяниб кўради. Археологик экспедиқиялар дейилганда область, шаҳар, район, копилок, ва бошқа жойларда моддий маданият ёдгорлик-ларини дала-тадқиқот нули билан ҳрганиш усули тушунилади. Жойларда археологик экспедиқияларни махсус илмий-тад-ҚИҚОТ институтлари, олий ук_ув юртларининг археология кафед-ралари, санъатшунослик институтлари, музейлар, шунингдек ўлкани ҳрганиш тугараклари ташкил этади.
Х,озир Ўрта Осиёнинг барча республикаларида шаҳар, район, қишлоқ ва овулларда юзлаб археологик экспедиқия ва отрядлар самарали иш олиб бормокдалар.
Археологик экспедиқия ва отрядларнинг иш услуби уч поро-
нали бўлиб, археологик қидирув, синов ва қазиш ишларини
амалга оширишдан иборатдир, унинг вазифаси ёдгорликнинг
'пайдо бўлган даври, !қанча яшагани, инқирозга юз тўтиши ва
.' бсқшка хусусиятлгр-нни гкнқлаш х_иссбланади,
Археологик қазишмалар археологик қидирув ва синов нати-.жасида кулга киритилган маълумотларга таяниб, мазкур жой-. да ёдгорликнн батамом қазиб тугатишдан ва ёдгорлик ҳак₁ида "хулосалар чигқаришдан иборат бўлади.
Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, археологик ёдгорлик-' ларнинг бир !қисми ер остида ва бошқа бир хиллари ер устида-Дир. Археолог у ёки бу ёдгорликни қазир экан, шубхасиз мада-, ний қатламларга дуч келади. Маданий қатлам дейилганда ин-:-, Сониятнинг турмуши, хўжалиги ва роявий фаолиятининг излари :^; сақланиб қолган тупроқ қатлами тушунилади. Чунончи, рор-ма •л кон, очиқ манзилгоҳ, қишлоқ ва шақар маданий қолдиқ_%лари-нинг жамият ривожланиши билан боғлиқ ҳолда жойланиши ма-Даний қатламни ифодалайди. Бу қатлам йиллар, асрлар ва минг йиллар оша аста-секин вужудга келади. - •
1 Археологик ёдгорликлар бир ёки бир неча ун маданий қат- . ламдан иборат бўлиб, уларнинг қалинлиги бир неча сантиметр-[дан 30—35 метргача бориши мумкин. Бу эса мазкур жойда одамлар к,анча вак;т яшаганлигига борлиқ бўлади.
Маданий қатлам у ёки бу ёдгорликда шурф ташлаш, кенг кқламдаги қазиш ишлари натижасида аниқланади. 1 , Шурф аслида немисча суз бўлиб, узбек тплида қазимоқ де-.-]ган маънони билдиради. Шурф солиш дейилганда ёдгорликдаги аастлабки к,азиш ишлари тушунилиб, шурф ташлашдан асосий .шақсад маданий қатламни аниқлаш ва ёдгорлик ҳакқида даст-(;!'лабки маълумот олишдир. Шурф кўпинча квадрат ва турли (тўртбурчак шаклларида бўлиб, чуқурлиги ва кенглиги маданий Қатламга қараб ҳар хил бўлиши мумкин. Кенг куламдаги қа-зиш натижасида маданий қатлам тула очилиб, инсон фаолияти-]нинг излари бўлмаган ергача ковлаб тушилади, археологияда «материк»— безовта қилинмаган ер деб аталади. У рта Осиё юксак маданият учог-и бўлиб, қадимги Шарқ дунё-ининг ажралмас қисмини ташкил этади. Бу ажойиб ўлканинг улай табиий шароити—бой ўсимликлар ва ҳайвонот дунёси энг адимги аждодларимизнинг диққат-эътиборини ўзига жалб к_ил-ан. Бу ўлкага одамлар гурухи илк тош асридаёқ кириб кела •ошлаган. Тожикистон, Туркманистон, Қирғизистон, Ўзбекистон ва Жанубий қозористондзн топилган илк тош асри маконлари фикримкзнинг далилидир. Илк тош асридаи кейинги мезолит, неолит, энеолит, бронза ва илк темир даврларига келиб, ибти-доий ва қадимги одамларнинг ўлка бўйлаб анча кенг тарқала бошлаганини топилмалар тула тасдиқлайди.
Эълон қилинган адабиётлардан шу нарса равшанки, Ўрта Осиёнинг торлик, торолди, водий ва ҳатто 1қизилқум ва Қорақум сахроларидан тош асри маконлари ва манзилгоҳлари, энеолит. ва бронза даври қишлоқлари, мозор қурронлари ва хумдо'нлар, илк темир даври қишлоқлари ва шақарлари, феодал шах₄арлари, сув иншоотлари ва мудофаа деворларининг қолдиқлари, шунинг­дек турли даврга мансуб қоятош расмлари кўплаб топилган.
Кўриниб турибдики, Ўрта Осиё археологик ёдгорликларнинг хилма-хиллиги ва зичлиги жиҳатидан СССРдагина эмас, жа-хон миқёсида ҳам фахрли ўринни эгаллайди. Демак, Ўрта Осиё археологлари маданий қатламлардан топган буюмлар мазкур ўлканинг ибтидоий ва қадимий тарихини ҳрганишнинг энг му-, ҳим манбаларидирки, уларни ҳрганиш билан археолог ёки та-рихчиларгина шурулланмай, балки бошқа !қатор фанларнинг му-' тахассислари ҳам шурулланадилар.
Ўрта Осиёдан топилган археологик манбаларни шартли ра-' вишда қуйидаги икки турга бўлиш мумкин:
Табиий манбалар (палеозоология, палеоботаника)—инсон ва ҳайвон суяклари, ўсимликлар к₁олдиқлари ва геологик 1қат-ламлар бўлиб, уларни асосан зоологлар, ботаниклар ва геолог-лар ҳрганадилар.
2. Инсон томонидан яратилган манбалар бўлиб, улар меҳ-нат қуроллари, ярор-аслаҳалар, сопол идишлар, санъат ва зеб-зкйнат буюмлари, қоятош расмлари, ёзув ҳамда ёзма манбалар ва хоказолардир. Шуни айтиш керакки, ёзма манбаларни ҳрганиш билан хусусаи тарихчилар, моддий манбаларни ҳрганиш билан археологлар шугулланадилар. Кишилик ўтмишини урга-нишда археологлар моддий буюмлар ва ёзма манбаларга таяниб иш кўрадилар.
Студентлар ва бошқа китобхонлар эътиборини шунга жалб' ҚИЛМОҚ керакки, тарихий ва археологик адабиётларда «ёдгор-! лик» ва «манба» терминлари кенг қулланилади. Улар аслида' бир маънони билдирувчи синоним сузлардир. Шундай қилиб,) одамлар яшаган жойлар — ибтидоий маконлар, қишлоқ ва шақ ҳар харобалари, қоятош расмлари, истеҳкомлар, ибодатхоналар, қадимги сурориш иншоотлари археологик ёдгорликлар деб ата-лади.
Ўрта Осиёдан топилган барча турдаги ёдгорликлар ва уларт дан олинган ашёвий буюмларнинг сақланиши бир даражада эмас. Уларни чук,ур ҳрганиш, даврини аниқлаш, яъни тарихийқ манба даражасига кутариш археолог, тарихчи ва бошқа фан муУ тахасснсларининг муҳим вазифаси хисоблападн. қ
Археолог, тарихчи, этнограф, антрополог ва бошқа олимлар ҳамкорликда утказган тадкиқотлар натижасида Ўрта Оси$ халқлари тарихининг бир канча мухнм масалалари ҳал этилдщ ва этилмоқда.
Ўрта Осиё археологлари олдида эса ўлка тарихини ҳрганиш .билан борлиқ жуда кўп ишлар турибди.
Ўрта Осиё К,адимги Шарқ тарихининг ажралмас қисмини
ташкил этади, кишилик маданиятимннг илк марказларидап би-
ри хисобланади. Ўрта Осиё табиий шароити хилма-хил, усим-
лнк ва ҳайвонот дунёси бой, иқлим шароити асосан муътадил
бўлганлигидан инсоннинг яшаши учун жуда қулайдир.- Бу хол
, ибтидоий ва 1<₄адимги кишилар дикқкат-эътиборини тортмаслиги
_ч мумкин эмас эди. Шу туф.айли одамлар бу ўлкада жуда қадим
, ^чзамонлардан бошлаб яшаганлар. Бу ажойиб, бетакрор ўлканинг
ҳамма ерида ибтидоий ва қадимги давр кишилари к,олдирган
хилма-хил обидалар — тош асри маконлари, горлари, бронза дав-
ри кишлокларт ва мозорлари, темир даври қалъалари ва ша-
- ҳарларининг харобалари, қоятошларга ишланган расмлар, су-"рориш иншоотларининг қолдиқлари, кадимий мудофаа деворла-рининг марзалари жуда кенг тарқалган.
Ўрта Осиё халқларининг моддий ва маданий ёдгорликлари-, . ли ҳрганиш XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошланди. Бу ўлка
-'--"Россияга кушиб олингач, бу ерга турли касбдаги кишилар кўп-лаб кела бошлади. Улар орасида махаллий моддий ёдгорлик-ларга кқизщувчи кишилар ҳам бор эди.
В. В. Бартольд, В. А. Жуковский, Н. И. Веселовский каби машхур шаркшунослар ҳамда А. Л. Кун, В. Л. Вяткин, И. Т.
Пославский, Нқ П. Остроумов ва бошқа ҳаваскорларнинг Ўрта Осиё археологияси ва тарихини ҳрганишдаги хизматлари катта-дир. Махаллий ҳаваскорлардан Акром Аскаров, М. Мирмуҳа-медовларнинг ишлари ҳам дик_қатга сазовордир.
В. В. Бартольднинг бевосита раҳбарлигида ва таклифи би­лан 1895 йилда «Туркистон археология ҳаваскорлари тугараги» тузилиб, унинг устави тасдиқланди. Бу тугарак аъзолари ул-кадаги археологик ёдгорликларни ҳрганиш ишига жиддий эъ-тибор .бериб, бу сохада дастлабки ютўқларни қулга киритди-лар. Улар Туркистон археология ёдгорликларини ҳрганувчи дастлабки кқалдиррочлар эдилар.
Лекин революқиядан илгари иш олиб борган олимлар ва ха-васкорлар Ўрта Осиё археологиясини мунтазам ҳрганишни йул-га ьқуя олмадилар. Ўлка археологиясини бундай ҳрганиш иши Улуг Октябрдан кейин, Совет, ҳокимияти даврида руёбга чиқди. •:
Кишилик жамияти тарихини марксистик тарзда ҳрганиш Совет хокимиятининг дастлабки кунлариданоқ бошлаб юборил-ди. Биринчи беш йиллик охирларига келиб, Ўрта Осиё тарихи­ни ҳрганиш ва унинг археология ёдгорликларини қидириб то-пиш, казнб очиш ва тадқи!\ қилиш ишларига катта эътибор бе-рила бошланди.
Совет ҳокимияти йилларида Ўрта Осиё археологияси ривож-ланишида'С. П. толстое, М. Е. Массой, М. М. Дьяконов, А. П. Окладников, М. М. Герасимов, В. Г. Григорьев, А. Ю. Якубовс­кий, Я. Г. Руломов, М. П. Грязнов, А. Н. Бернштам, А. И. Те-реножкин, Б. А. Латинин, А. М. Белениқкий, В. А. Шишкин, В. М. Массой, Б. А. Литвинский, Г. А. Пугаченкова, М. А. Итина сингари машхур археологларнинг хизматлари беқиёс даражада каттадир.
Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, сўнгги 25—30 йил ичида Ўрта Осиё археологларининг катта группаси етишиб чикдан бўлиб, улар жумласига А. Аскаров, А. Муҳаммаджонов, У. Исломов, П. И. Альбаум, Ю. Ф. Буряков, Р. X. Сулаймонов, Н. Неъматов, В. А. Ранов, И. Ахроров, В. И. Сарианиди, Қ Акишев, X. Олт-мишбоев, А. В. Виноградов, В. Н. Ягодин, О. Қ Бердиев, М. Р. Касимов, Т. Мирсоатов, Э. В. Ртвеладзе, М. Журақулов, Е. Б. Бижаиов ва бошқаларни киритиш мумкин.
Ҳозир Ўрта Осиё археологиясини ҳрганиш анча яхши йулга қуйилган. Бу иш билан махсус институтлар, университет ва пе­дагогика институтлари, республика ва область музейлари қо-шидаги кафедралар ва булимлар шурулланмоқда.
Ўлка археологиясини ҳрганишда Ўрта Осиё республикадари мамлакатда фахрли ўринни эгаллайди.
Ҳозир Ўрта Осиёдаги ҳар бир республикада унлаб мустақил археологик отрядлар иш олиб бормокда. Уларнинг тадқикотла-ри ўлка халқлари тарихини ҳрганишда катта илмий аҳамият касб этмоқда.