Урта осиеда археология фанининг ривожланиши тарихидан



Download 2,01 Mb.
bet20/22
Sana13.10.2022
Hajmi2,01 Mb.
#852843
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   22
Bog'liq
Урта Осиё археологияси Ж Кабиров

3.3. ИЛК ТЕМИР ДАВРИ
4адимги одамлар соф темир билан милоддан аввалги III — II
йилликда танишганлар. Табиатдз соф темир метеоритлар-
файди. Лекин метеорит темирдзн ишланган буюмларни, ме-
ургия ишлаб чиқаришини кишилик ҳаётига кирита олмаган.
змир хқакидзги ёзма маълумотлар Миср фиръавнлари Амен-
I III (милоддан аввалги 1455 — 1419 йй.) ва Эхнатон (милод-
аввалги 1418 — 1400 йй.) даврларига турли келади. Фиръавн
нҳамон қабрида темирдан ясалган майда буюмлар учрайди.
нинг ҳаммаси роят кқимматли заргарлик буюмларидир.
'лабки темир Миср, Икки дарё оралиги ва Эгей дунёсида
п зеб-зийнат буюмлари сифатида кашф этилган.
гмир бронзадан кўра қаттиқрок, ва уткирроқ металлдир. У
зида (мис ва калайга нисбатан) кўп топиладиган металл
иига қарамай, одамлар уни бошқа металлардан кейин уз-
га хизмат қилдира бошлаганлар. Темир 1530° иссиқликда
з;и; бу ҳароратга эга бўлиш \'чун янги металлчилик техни-
ишлатилган; ҳамма металлар темирдан кўра хийла паст
;ратурада эрийди. Темирнинг кашф зтилиши қадимги тех-
соҳасидз узгзриш ясаган (рудадан бевосита темир ажра-
тиб олиш, дам бериш техникаси ва кора металлургия ривожла-ниши содир бўлган ва х_оказо).
Езма манбалар ва археология маълумотлари энг кқадимги темир металлургияси Кичик Осиёдагн Хетт подшолиги террито-риясида милоддан аввалги XIV—XII! асрларда вужудга кел-ганлигидан далолат беради. Оссурия ва Урарту тупрогида то­пилган, милоддан аввалги IX—VIII асрларга мансуб темир бу-юмлари темирчиликнинг ёйилиш географиясини кўрсатади.
Милоддан аввалги X—IX асрларда темир металлургияси Эрой ва Ҳиндистонда ҳам кашф этилади. Лекин мнлоддан ав­валги II мингйилликнинг охирида ва I мингйилликнинг бошла-рида бронзадан ишланган буюмлар ҳам кенг ншлатилган ва Осиёнинг кўп жойларида темир бронза қуролларидан устунлик қилмаган. Ф. Энгельс темир катта-катта майдонларда экин экишга, кенг урмонзорларни тозалаб экин майдонига айланти-ришга имкон берганлиги, у косибларга пухта ва уткир қурол-лар берганлиги, тошлардан, уша вақтда маълум бўлган бошқа металлардан ҳеч бири уларга баравар кела олмаганлиги тур-рисида ёзган эди.
Ўрта Осиёда темирдан ишланган мехнат қуроллари пайдо бўлганлиги археологии жиҳатдан аник,ланган. Илмий текши-ришлар натижасида энг қздимги темир буюмлари қуйидаги 22 та ёдгорликдан топилган ва улар асосан милоддан аввалги VI— IV асрларга мансубдир:
Жанубий Туркманистон
Анов—милоддан аввалги
IX—VII асрлар Анов — милоддан аввалгп
V—IV асрлар Элкантепа — милоддан аввалги
V аср Ёзтепа — милоддан аввалги
V—IV асрлар қ — милоддан аввалги V—IV асрлар
Лолазор — милоддан аввалги VI — V
Жанубий Тожикистон,
Сурхондарё аввалги
Кқалъаи Мир — милоддан
VI—IV асрлар Розимулла — милоддан аввалги
VI—V асрлар Кқизилча I — милоддан аввалги
VI—V асрлар К,изилча 6 — милоддан аввалги
V—IV асрлар
Кқашқадарё ва Зарафшон водий­лари
Даратепа—милоддан аввалги
VII—VI асрлар Афросиёб — милоддан аввалги
VI—IV асрлар
Хоразм Кўзаликир — милоддан аввалги
' VI — V асрлар К,уписой — милоддан аввалги
VII — VI асрлар Уйгарак — милоддан аввалги
VI — V асрлар Дингилжа — милоддан аввалгв
V аср
Помир
Окбеит — милоддан аввалги
VI — IV асрлар Тегирмоисув милоддан аввалги
VI аср Томди — милоддан аввалги
V — IV асрлар
Аличур — милоддан аввалги V — IV асрлар
Фаргона
Далварзин — милоддан аввалги
VIII— VII асрлар Октом — милоддан аввалги
V — IV асрлар
Дасти ашт — милоддан аввалги V — IV асрлар-
140
Аноз, Далварзин, Даратепа ва Кқуйисой топилмалари милод­дан аввалги VII асрга мансуб бўлиб, улар Жанубий Туркманис­тон, Кқшқадарё ва Зарафшон водийлари, Хоразм ҳамда Фарго-нада темирдан ишланган буюмлар таркалганлигидан далолат беради. Улар асосан темир пичоқ ва ўроқлардир.
Ўрта Осиёда илк темир даврининг бошланиши ва темир ме-. таллургияси—металлчилик кашф этилиши х_ақида археологлар орасида илмий бахслар боради. Олимларнинг бир гурухи Ўрта Осиёдаги илк темир даври Эрой ва Хиндистонга замондош бўлиб, милоддан аввалги X—VIII асрларда бошланган, деб хисоб-лайди. Аммо Анов ва Далварзинда топилган энг к_адимги темир ўроқ ва пичоқ милоддан аввалги VIII—VII асрлар билам санала-нади. Милоддан аввалги VII—VI асрларга мансуб темир пичоқ,-лар Хоразмдаги Кқуйисой, К,ашк_адарёдаги Даратепада топилди ва юқорида курсатиб у"тилган Ўрта Осиё маданияти учун ха-рактерлидир. Кқадимги темир к_уроллар асосан милоддан аввал­ги VI—IV асрлар билан саналанади. Ушбу маълумотларга кўра, милоддан аввалги X—VIII асрларни Ўрта Осиё тарихида бронза давридан илк темир асрига ўтиш даври деб хисоблаш мумкин (илк темир асри милоддан аввалги VII—IV асрларга мансуб деб фараз қилинади).
Милоддан аввалги I мингйилликнинг бошларига оид ёдгорликлардан Жанубий Туркманистонда 46 та қадимги қишлоқ харобаси маълум, бундай хароба Сурхондарёда 8 та, Кашқадарёда 7 та топилган. Қуйи Мурғобдаги Ёзтепа, Арвалитепа, Кўҳнатепа, Учтепа, Сурхондарёдаги Кучуктепа, Бандихон I ва Қизил-тепа, Кашқадарёдаги Ерқурғон, Чироқчитепа ва Сангиртепа ҳам шундай харобалар жумласига киради. Ёдгорликларнинг энг қадимги маданий қатламлари темир асрига ўтиш даврига хосдир.

Download 2,01 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   22




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish