Urmaiov N. J

134


Qishloq xo‘jaligi infratuzilmasining turkumlanishi 7.2-chizmada keltirilgan.


Qishloq xo‘jaligi infratuzilmasining turkumlanishi.


7.2-chizma.

Qishloq xo'jalik infratuzilmasini ishlab chiqarish jarayoniga ta'siri darajasi bo'yicha quyidagi ikki guruhga bo'lish mumkin:

• ishlab chiqarish infratuzilmasi;
• noishlab chiqarish infratuzilmasi.
Hududiy xususiyati bo‘yicha infratuzilma quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
• xalq xo'jaligi miqyosidagi infratuzilma;
• mintaqa miqyosidagi infratuzilma;
• mahalliy infratuzilma.


135



Xalq xo'jaligi infratuzilmasi butun xalq xo'jaligining samarali ishlashiga xizmat qiladigan soha va xizmatlardan iborat. Unga energetika, transport, aloqa tizimlarini misol tariqasida keltirish mumkin. Mintaqaviy infratuzilma alohida iqtisodiy hududlaming rivojlanishi va mintaqaviy ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi sohalar majmui shakllanishi bilan bog‘liq. Mahalhy inffatuzilma esa alohida korxonalaming faoliyatiga xizmat ko'rsatuvchi sohalardan iborat.
Tarmoq xususiyatlari bo‘yicha inffatuzilma tarmoqlararo inffatuzilma va tarmoq ichki infratuzilmasiga bo‘linadi. Tarmoqlararo infratuzilma xalq xo'jaligining ko‘pgina tarmoqlariga xizmat qilishga yo‘naltirilgan. Tarmoq ichki inffatuzilmasi esa aniq bir tarmoqning ishlashiga yordam beradi.
Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish infratuzilmasi. Qishloq xo'jaligining ishlab chiqarish inffatuzilmasi tarkibiga bevosita qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish jarayoniga xizmat qiluvchi sohalar kiradi: ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan transport, yo‘l xo‘jaligi, ta'mirlash ustaxonalari, ombor xo‘jaliklari, kommunikatsiya tizimi va telegraf, aloqa, elektroenergiya uzatish liniyalari, texnik xizmat stansiyalari, ilmiy-ishlab chiqarish laboratoriyalari, o‘simliklar muhofazasi, veterinariya xizmati va boshqa shu kabi xizmatlar ko‘rsatuvchilar kiradi (7.3-chizma).
Ishlab chiqarish infratuzilmasining shakllanishiga ko'pgina omillar ta'sir etadi. Ulaming ichida tuproq-iqlim sharoiti, hudud relyefi, suv bilan ta'minlanishi, yoilar holati, korxonaning joylashishi, ishlab chiqarish obyektlarining joylashishi, qoilanilayotgan texnologiyalar, ishlab chiqarish ixtisoslashishi va konsentratsiyalashish darajasiga alohida e’tibor beriladi.
Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish infratuzilmasini tashkil etishda agrosanoat majmuasining ham o‘mi katta. Chunki agrosanoat majmuasining uchinchi bo‘g‘iniga qishloq xo‘jaligiga turli xizmatlami ko'rsatuvchi sohalar kirsa, to‘rtinchi bo‘g‘iniga esa qishloq xo‘jalik mahsulotlarini saqlash, tayyorlash va qayta ishlash bilan shug‘ullanuvchilar kiradi. Demak, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish inffatuzilmasini rivojlantirishda agrosanoat majmuasi faoliyatini takomillashtirish va unga kirivchi sohalar korxonalari bilan qishloq xo'jalik korxonalarining aloqalarini mustahkamlash ham muhim ahamiyatga ega.
Qishloq xo‘jaligiga xizmat ko‘rsatuvchi ishlab chiqarish infratuzilmasi sohalarining ayrimlari davlat tasarrufida qolgan boTib, bular qatoriga elektr uzatish, yo‘1xo‘jaligi, aloqa va boshqa shu kabi tarmoqlar kiradi. Bu tarmoqlar rivojlangan davlatlardagi kabi davlat tasanufida boTib qolishi maqsadga muvofiqdir. Chunki bozor munosabatlari sharoitida mazkur tarmoqlarda faoliyat yurituvchi yirik korxonalar soni kam boTadi va ular xususiylashtirilsa, yirik monopolistlar paydo boTishi mumkin.


136


Ishlab chiqarish infratuzilmasining tarkibi

7.3-chizma

Qishloq xo'jaligi korxonalari faoliyatida ishlab chiqarish infratuzilmasining bir turi bo‘lgan aloqa xizmatining o‘mi va ahamiyati juda muhimdir. Chunki, qishloq xo'jalik korxonalarida operativ hisobni yuritishda aloqa xizmati muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda xo'jalikning ichki tizimida bo‘layotgan barcha jarayonlardan operativ hisob orqali xabardor boiib turish hamda yuzaga kelgan muammolami o‘z vaqtida hal etish imkoni yaratiladi.

137


Bundan tashqari, yetishtirilgan mahsulotlami sotishda bozor konyunkturasini o‘rganish va baholaming o‘zgarib turishidan xabardor bo‘lish jarayonida ham aloqa xizmati zarur bo'ladi. Aloqa tizimining eng zamonaviy uskunalaridan foydalanish qishloq xo'jalik korxonasida ishlab chiqarish jarayonini to‘g‘ri tashkil etish va xarajatlami tejashga ko'maklashadi.
Ishlab chiqarish infratuzilmasining asosiy sohalaridan biri yo‘l xo‘jaligidir. Qishloq xo'jaligida eng ko‘p tarqalgan va asosiy tarmoq avtomobil yo'llari hisoblanadi. Tarmoqlararo xarakterga ega bo‘lgan yoMlar qishloq xo'jaligida ishlab chiqarilgan mahsulotlarni iste’molchilargacha yetkazish kabi keng koMamli va salmoqli vazifalami bajaradi. Xo‘jalik ichidagi yoMlar mahsulot ishlab chiqarish bilan bogMiq boMgan barcha faoliyatlarga xizmat qiladi. Qishloq xo‘jaligida yoMlaming joylashishi, asfaltlanganlik darajasi va tekisligi ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda o‘z ta'sirini ko'rsatadi.
Mamlakatimizda Prezident Islom Karimov rahnamoligida mustaqilligimizning dastlabki yillaridan dunyo bozoriga yangi yoMlar ochish, yurtimizni boshqa davlatlar, mintaqalar bilan bogMaydigan transport kommunikatsiyalari barpo etish masalasiga alohida e'tibor qaratib kelinmoqda. Qamchiq dovoni orqali Farg'ona vodiysini, “Navoiy-Uchquduq-Sulton Uvaystog‘-Nukus” temir yoMi orqali shimoliy mintaqalarni mamlakatimizning markaziy hududlari bilan bog‘lashga erishildi. Amudaryo uzra bunyod etilgan mahobatli ko‘prik QoraqalpogMston va Xorazm vohasini mamlakatimizning boshqa viloyatlari bilan tutashtirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Temir yo‘l transporti barcha davlatlar iqtisodiyotining asosiy qon tomiri hisoblanadi. Ayni vaqtda mamlakatimizda yuk tashishning qariyb 70 foizi, eksport va import uchun yuk tashish umumiy hajmining esa 80 foizi temir yo‘1orqali amalga oshirilmoqda.
Mustaqillikning 16 yilligi arafasida qurib bitkazilgan “Toshguzar- Boysun-Qumqo‘rg‘on” temir yo‘l liniyasi yagona milliy temir yo‘l tizimini yaratish borasida amalga oshirilgan navbatdagi muhim bosqichdir. Qashqadaryo viloyatining Toshguzar qishlog'idan boshlanib Surxondaryo viloyatining Qumqo‘rg‘on tumani markazigacha davom etadigan, dengiz sathidan 1800 metr balandlikdagi Hisor tog‘ tizmalarini kesib o'tgan bu yangi temir yo‘lning loyiha qiymati 447 mln. AQSh dollariga teng bo'lib, uni rejalashtirish va amalga oshirishda Yaponiyalik hamkorlarimiz yaqindan yordam berdilar.
Uzunligi 223 kilometrdan iborat bu temir yo‘1 qisqa davrda, hammasi boMib 33 oyda, muddatidan ikki oy oldin ishga tushirildi va mazkur temir yo‘1 mamlakatimizning janubiy mintaqalari va poytaxtimiz orasidagi yuk va yoMovchi tashish masofasini 170 kilometrga qisqartirdi.
Mazkur temir yoMning mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun quyidagi ijobiy ta’sirlari bor:


138



- respublikamizning janubiy mintaqasi — Qashqadaryo va Surxondaryo vohalarini boshqa hududlar bilan bog'laydi. Vatanimizning janubiy hududlarini har tomonlama keng qamrovli va ishonchli, mustahkam va samarali yo‘l bilan bog‘laydi;
- Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarining chetda qolib kelayotgan boy gaz, rangli metall, ko‘mir, kaliy tuzi, qurilish materiallari va boshqa foydah qazilmalarini o‘zlashtirish uchun katta imkoniyatlar yaratadi;
- temir yo‘1 qatnovining yo‘lga qo'yilishi bu yerda iqtisodiyot boshqa sohalari va infratuzilma obyektlari rivojlanishiga imkon yaratadi. Tog‘-kon sanoati, qurilish va boshqa sohalarda yuzaga keladigan ijobiy o‘zgarishlar hisobiga tegishli mintaqalaming ishlab chiqarish quwatlarini izchil rivojlantiradi;
- bunday ulkan loyihaning amalga oshirilishi shu mintaqada yashaydigan aholini ish bilan ta’minlashga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Temir yo‘1 transporti tizimida, uning korxona va tashkilotlarida, joylarda tashkil etilayotgan infratuzilma obyektlarida ko‘plab yangi ish o'rinlari ochish imkoni yuzaga keladi;
- bu yo‘1 0 ‘zbekistonning chet davlatlarga, awalo Transafg‘on temir yo‘l koridori orqali yaqin kelajakda to‘g‘ridan-to‘g‘ri Hind okeani, Janubiy va Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlari portlariga chiqish va eksport imkoniyatini, shu bilan birga, yurtimizning tranzit rolini kengaytirish borasidagi salohiyatini keskin oshiradi.
Ishlab chiqarish infratuzilmasining muhim sohalaridan yana biri elektr ta'minoti tizimidir. Xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlaridagi kabi qishloq xo'jaligida ham elektr energiyasi bilan ta’minlanganlik va undan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Qishloq xo‘jaligida elektr energiyasi asosan yoritish, isitish, suv ko‘tarib beruvchi nasos stansiyalarni elektrlashtirish, statsionar va lco'chma sug‘orish agregatlarini elektrlashtirish, inkubatorlarda, issiqxonalarda hamda chorvachilik fermalarida mikroiqlim hosil qilish va boshqalar uchun ishlatiladi.
Elektr uzatish tarmoqlari va tarqatuvchi hamda ishlab chiqaruvchi obyektlar qurilishi qanchalik mustahkam va kafolatli darajada bo‘lsa, nafaqat qishloq xo'jaligi, balki, xalq xo‘jaligining barcha sohalari samarali faoliyat ko‘rsatishi ta'minlanadi. Bu tarmoqning qishloq xo‘jaligidagi o‘mi juda muhimligi shundaki, u birinchidan, ekinlami sug‘orish bilan bogTiq boTgan jarayonlarda suv ko‘tarish qurilmalari uzluksiz ishlashi, ikldnchidan, yetishtirilgan ayrim mahsulot turlarini omborxonalar va sovutgichlarda buzilmasdan saqlanishini ta'minlaydi. Bundan tashqari, elektr uzatish tarmog‘i chorvachilik sohasi yoki parrandachilik tarmoqlarida elektr energiyasidan foydalanish jarayonida yetishtiriladigan mahsulot miqdori va sifatini oshirishda o‘z ta'sirini ko'rsatadi.
139


Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish jarayonini elektrlashtirish korxonalarning xo'jalik faoliyati keskin rivojlanishiga olib keladi. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini elektrlashtirish mehnat ummidorligini oshiradi, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytiradi. Masalan, g‘allachilikda elektr energiyasidan foydalanish mehnat unumdorligini oshiradi. G‘allani tozalashda
«OS-l», «OS-3», «OB-10» markali g‘alla tozalash mexanizmlaridan foydalanish mehnat sarfini 20-25 foiz, mahsulot tannarxini esa 15-35 foiz kamaytiradi.
Chorvachilikda elektr energiyasidan foydalanish mehnat sarfini keskin kamaytirishga olib keladi. Elektr energiyasidan foydalanish fermadagi bir qator ishlar, shu jumladan, suv bilan ta’minlash, ozuqalami hayvonlarga berish, sigirlami sog'ish, yuklarni tashish, qo‘y junlarini qirqish, sutga dastlabki ishlov berish, inkubatsiya va hokazo ishlami mexanizatsiyalar yordamida bajarish imkonini beradi.
Yem-xashakni molga berish oldidan tayyorlash ishlarida elektr energiyasidan foydalanish mehnat sarfini 75-90 foizga kamaytiradi, ozuqa sifatini yaxshilaydi. Chorva mollarini sog‘ishni elektrlashtirish katta ahamiyatga ega. Sigir sog'ish apparatlari yordamida sog‘ilganda mehnat sarfigina tejalib qolmay, balki sog'uvchilarning mehnati ham yengillashadi. 1 sentner sut qo‘lda sog‘ilganda 4,4 kishi-soat sarflangani holda, sog'ish apparati yordamida sog‘ilganda 2,5 kishi-soat, sog‘ish zalida sog‘ilganda esa 1,8 kishi- soat sarflanadi. Chorvachilikda elektr energiyasidan foydalanish sut sog'ib olish mehnatini tejabgina qolmay, balki sog'iladigan sutning tozalik darajasini ham oshiradi.
Qo‘y junini mexanizmlar bilan qirqish mehnat unumdorligini 3-4
barobar oshiradi. Qirqib olingan jun sifati ham ancha yuqori bo'ladi.
Parrandachilik femialarini tunda elektr energiyasi bilan yoritish natijasida tovuq va o'rdaklardan olinadigan tuxum 25-30 foizga ko‘payadi. Elektr energiyasidan xo‘jalikdagi yordamchi tarmoqlarda, jumladan, ustaxona, tegirmon, yog‘och arralash va hokazo ishlarda foydalanish katta iqtisodiy samara beradi.
Qishloq xo'jaligida ishlab chiqarish infratuzilmasining yirik tarmoqlaridan yana biri transport xo‘jaligi hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligida transport xizmati yordamida korxonalar bir-biri bilan bog‘lanib, ishlab chiqarish jarayoni uzluksiz davom etishi uchun barcha sharoitlar yaratiladi. Transport vositalaridan foydalanish mahsulot ishlab chiqarish va uni realizatsiya qilish uchun sarflanadigan xarajatlami kamaytiradi, vaqtni qisqartiradi, mehnat unumdorligini oshiradi va pirovard natijada mahsulot tannarxini pasaytiradi.
Transport vositalaridan unumli foydalanish qishloq xo‘jaligida yoTlar qurish, ulaming yuk tashish qobiliyatini oshirish, ta’mirlash ishlarini muntazam


140


ravishda olib borish, yo‘l xo'jaligi ixtiyoridagi texnikani takomillashtirish va ulardan unumli foydalanishni talab etadi. Kuzatishlar avtomobilning yuk ko'tarish qobiliyati qattiq qoplamali yo‘llarda qattiq qoplamasiz yo‘llardagiga nisbatan 25-80 foiz, tezligi 2-3 marta oshishini, yonilg‘i sarfini esa 2 marta kamayishini ko‘rsatadi. Shuning uchun xo‘jaliklararo va xo‘jalik ichidagi yo'llami rekonstruksiyalash va o‘z muddatida ta'mirlash, yo‘l qurilishini kengaytirish va qishloq xo‘jaligini yanada intensiv rivojlantirish uchun real sharoitlar yaratadi.
Qishloq xo‘jaligida transport vositalaridan foydalanish xalq xo‘jaligining boshqa tarmoqlariga nisbatan o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlarga quyidagilar kiradi:
- qishloq xo'jaligi mahsulotlari keng hududda yetishtirilishi tufayli ularni tashish bir qator qiyinchiliklami keltirib chiqaradi;
- qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining mavsumiyligi tufayli yuk tashishni yil mobaynida bir me’yorda amalga oshirib bo'lmaydi, ayrim hollarda katta miqdordagi yuklami qisqa vaqt ichida tashish zarurati paydo bo‘ladi;
- turli xil transport vositalari talab etiladi;
- tashiladigan yuklar turi, hajmi, xususiyatiga ko‘ra turlicha boiadi;
- yuk tashish masofasi odatda uzoq boiadi.
Qishloq xo‘jaligida transport vositalaridan foydalanishning bu xususiyatlari qishloq xo‘jaligi mahsulotlari tannarxida transport xarajatlari miqdorining oshishiga olib keladi. Hisob-kitoblarga ko‘ra, transport xarajatlari don mahsulotlari tannarxida 26 foizni, makkajo'xori tannarxida 15 foizni tashkil etadi.
Yetishtiriladigan qishloq xo'jaligi mahsulotlarini iste'molchilargacha bo‘lgan uzluksizhgini ta'minlashga ishlab chiqarish inffatuzilmasining yana bir yirik tarmog‘i - mahsulotlami saralash, tayyorlash, saqlash va sotish bilan bog‘liq bo‘lgan sohalar xizmat qiladi. Xo‘jaliklarda mahsulot ishlab chiqarilgandan so‘ng uni saralash va tayyorlash ishlari olib boriladi. Bu esa, o‘z navbatida, mahsulotlami saqlash uchun tayyorgarlik ko'rishga imkon yaratadi. Chunki saralash jarayonida mahsulotning pishish darajasi, navi va turiga qarab. saqlash dasturi ishlab chiqiladi. Mahsulotning bir qismini qayta ishlashga topshirish, ikkinchi bir qismini esa saqlash masalasi hal etiladi. Mahsulotlami saralash ishlari olib borilmasa yoki saralash jarayonidagi e'tiborsizlik va kamchiliklar tufayli isrofgarchilikka yo‘l qo'yilishi mumkin. Saralangan qishloq xo'jaligi mahsulotlarini tayyorlash ishlari ulaming sifatiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Qishloq xo'jaligining ayrim mahsulotlariga, ayniqsa, meva va sabzavotlarga tez va soz xizmat ko‘rsatilsa, ma'lum qismi tayyorlov tashkilotlariga sotilsa, nobudgarchilikka yo‘l qo'yilmaydi. Qishloq xo‘jaligi korxonalarida yetishtiriladigan meva, sabzavot va don mahsulotlarini saqlash,


141


birinchidan, xo'jaliklar moliyaviy holatining yaxshilanishiga ta’sir ko'rsatsa, ikkinchidan, iste'molchilaming ushbu mahsulotlarga bo‘lgan talabini yil davomida doimiy qondirish imkonini beradi. Chunki, ushbu mahsulotlar insonlaming oziq-ovqatga va turli vitaminlarga bo'lgan ehtiyojini qoplashda juda muhim ahamiyatga egadir.
Ma'lumki, respublikamiz qishloq xo'jaligida g‘alla maydonlari va hosili yildan-yilga oshib bormoqda. Yetishtirilgan hosilning davlatga sotilganidan qolgan qismi xo‘jalik ixtiyorida boiadi. Uning bir qismi iste’mol va urugiik uchun omborxonalarda maium vaqtgacha saqlanadi. Don va don mahsulotlarini saqlashda yetrali sharoitlar yaratib berilmasa nobudgarchilikka y o i qo'yilishi mumkin. Bu esa, o‘z navbatida, xo‘jaliklar uchun zarardir.
Meva va sabzavotlami saqlashda maxsus omborlarni tashkil etish muhim ahamiyatga ega. Omborlarda faol ventilyatsiya tizimi mavjud boiganda mahsulot yaxshi saqlanadi. Hozirgi paytda meva va sabzavotlaming gaz muhitini boshqarib saqlash Angliya, Fransiya, Gollandiya, AQSh, Germaniya va boshqa shu kabi rivojlangan mamlakatlarda keng qoilaniladi. Bunda mahsulotlar sifati 7-8 oygacha buzilmasdan saqlanishi mumkin. Bundan tashqarii asrlar davomida ajdodlarimizning qishloq xo‘jalik mahsulotlarini saqlash bo‘yicha orttirgan tajribalaiidan ham unumli foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Chorvachilik mahsulotlarining ko‘pgina turlari ham tez buziluvchi boiib, ularni m aium muddat maxsus sovutiladigan inshootlarda saqlashni talab etadi. Masalan, sut, go‘sht, tuxum va boshqa shu kabi mahsulotlami maxsus inshootlarda saqlab, uni sotishni yoiga qo'yish qishloq xo‘jalik korxonasining daromadlari ko‘payishiga xizmat qiladi. Chunki ulaming tez buziluvchanligi sababli qishloq xo‘jaligi korxonalari ushbu mahsulotlami arzon baholarda boisa ham tezroq sotishga harakat qiladi, ayrim hollarda esa ushbu mahsulotlarning sifati buzilishi katta miqdordagi zararlami keltirib chiqaradi. Shu sababli chorvachilik tarmogida ham tayyorlash va saqlash xizmatini ko‘rsatuvchilarga ehtiyoj mavjud.
Umuman, qishloq xo‘jaligida yetishtiriladigan mahsulotlarning turiga qarab, ulami saqlash uchun zamonaviy omborxonalar va sovutgichlar qurilishini tashkil etish kerak. Bu o‘z navbatida qishloq xo‘jalik mahsulotlarining baholari shakllanishiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish infratuzilmasining har bir tarmog‘ini yaxshi yo‘lga qo‘yish uchun zaruriy holatlarda investitsiyalami jalb etish kerak. Mavjud ishlab chiqarish infratuzilmasi tarmoqlarini rivojlantirish davr talabidir. Ishlab chiqarish infratuzilmasining har bir tarmog‘ini eng samarali va jahon talablariga javob beradigan texnik jihozlar bilan ta'minlash hozirgi kunning dolzarb masalalaridan biridir. Bu masalaning yechilishi qishloq xo'jaligi korxonalari ishlab chiqarish jarayonini rivojlantiradi hamda aholining


142


oziq-ovqat va boshqa mahsulotlarga bo‘lgan talabini to‘la qondirish imkonini yaratadi.
Qishloq xo‘jaligida ijtimoiy infratuzilma. Qishloq xo'jaligi
korxonalarining samarali faoliyati ishchi-xodimlar-ga zarur shart-sharoitlar yaratishni talab etadi. Ijtimoiy infratuzilma sohalari bu vazifani bajarishga yo‘naltirilgan.
Maqsadli yo‘nalishi, shakllanish manbai, hududiy joylashuvi va ishlab chiqarish jarayonida qatnashishiga ko‘ra ijtimoiy infratuzilma obyektlari va xizmat sohalarini ikki guruhga bo‘lish mumkin (7.4-chizma).