Urganch davlat universitetisan`atshunoslik fakulteti “Tasviriy sanat kafedrasi“

1.2. 5-7 sinflarda naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulotlari metodikasi

Naturaga qarab haykal ishlash metodikasi
Naturaga qarab tasvirlash tasviriy san`at mashg`ulotlarida ikki bo`limdan tashkil topadi. Bu ikkala bo`limga boshlang`ich sinflarda etarlicha o`rin berilgan bo`lib ular bolalarda tasviriy malakalarni Shakllantirishga qaratiladi. 5-7-sinflarda bu ikkala yo`nalishlar bo`yicha mashg`ulotlar davom ettiriladi.
Naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulotlari boshlang`ich sinflardagiga qaraganda anchagina murakkablaShadi va u o`quvchilarning yoshlik xususiyatlari, Shuningdek, rasm ishlash malakalarining shakllanganligi bilan asoslanadi. Naturaga qarab rasm ishlashga 5-7 sinflarda savodli rasm ishlashdek jiddiy talablar qo`yiladi. Bunday mashg`ulotlarda bolalar yorug`soya, rangShunoslik, perspektiva asoslari yuzasidan nazariy bilimlar beriladi. Yorug`soya, perspektiva qonunlari asosida kub, prizma, peramida, konus, shar va geometrik Shakldagi predmetlar rasmini ma`lum ketma-ketlikda chizdirish maqsadga muvofiqdir. Keyinchalik topshiriqlar murakkablashib borib, natyurmortlar bir necha predmetlardan tashkil topadi. Naturaga qarab rasm chizish darslarining oxirgi bosqichlarida bolalarga oddiy va kichik o`lchovdagi amaliy san`at namunalari, murakkab tuzilishdagi gullar, mevalar, sabzavotlardan tashkil topgan natyurmotlar qo`yiladi. Bunday mashg`ulotlarda bolalar naturaning tuzilishini, rangini, shaklini, hajmini narsalarning asliga yaqinlashtirib ishlashlari talab etiladi.
Naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulotlarida, ham qalamtasvir, ham rangtasvir ishlari bajariladi. Shuningdek, uzoq davom etadigan (1-2 soatli) mashg`ulotlar bilan birga qisqa vaqt davom etdagan (10-15 minut) qoralama va ranglamalar Ham ishlatiladi.
Naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulotlaridagi murakkab vazifalarni amalga oShirish uchun yorug`soya, perspektiva, rangshunoslikning nazariy asoslarini o`rganish maqsadida gipsli shar, kub, piramida, konus, silindr kabi geometrik shakllarni chizdirish yaxshi samaralar beradi.
5-7-sinflarda natyurmort ishlash mashg`ulotlarida kolorit muammosi ham bor. Xususan, shu maqsadda xalq amaliy san`ati namunalaridan (sovuq rangda ishlangan chinni servislar) chizish uchun sovuq koloritli natyurmotlar, kuzgi mevalar, gullar va predmetlardan iliq koloritli natyurmotlar qo`yiladi.
Natyurmotlar ishlashda bolalarni akvarelni ko`p qatlamli, qalin qilib ishlashlariga, oq bo`yoqdan foydalanishlariga yo`l qo`yilmaydi. chunki, bunda rasm ranglari loyqalashib ketib, ranglar toza qo`rinmaydi.
5-7 sinflarda naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulotlarining yana bir o`ziga xos xususiyatlari, bu faqat quruq qog`ozda emas, ho`l qog`ozda ham bo`yoq bilan rasm ishlashdir.
Natura uchun narsalar tanlash o`qituvchining eng muhim vazifalaridan hisoblanadi. shuning uchun bu masalaga alohida e`tibor berib natyurmort uchun material tanlaShda bir qator mezonlarga rioya qilish kerak bo`ladi:
1. Narsalarning estetik jihatlari, ya`ni ular shakl, rang jihatdan yoqimli bo`lib, bolalar e`tibori va diqqatini o`ziga tortuvchan bo`lishligi.
2. Narsalar har jihatdan bolalarga tanish, mohiyati jihatdan foydali, ularning Hayotida uchraydigan, shuningdek, bolalarda qiziqish uyg`otadigan bo`lishligi.
3. Tanlanadigan materiallarni naturaga qarab rasm ishlash darslarining maqsad va vazifalariga mos bo`lishligi.
4. Narsalar yuzasini silliq va yaltiroq, rang-barang bo`lmasligi. Ular narsalar Hajmi va ranglarini to`g`ri ko`rishni qiyinlashtiradi va chalkashtiradi.
5. Natura uchun tanlanadigan narsalar tuzilishi jihatdan tushunarli, bolalar idrokiga mos, yorug`soyalari, blik, reflekslari yaqqol ko`rinib turishligi.
Natyurmort ishlash mashg`ulotlarining metodikasi quyidagilarni e`tiborga olishni nazarda tutadi:
1. Natyurmortlarni bolalar ishtirokida o`rnatish. Bunda natura bilan fon munosabatlarini to`g`ri belgilab olish zarur, ya`ni natura och rangda bo`lsa fonga to`q material tanlanishi narsalarni aniq ko`rinishini ta`minlaydi. Shuningdek, naturani o`rnatishda mayda narsalarni birinchi planga va yiriklarni orqa planga qo`yilishi maqsadga muvofiqdir.
2. Natyurmotni o`quvchilar tomonidan mustaqil va har tomonlama kuzatish va tahlil qilish.
3. Savol-javob asosida natyurmotni tahlil qilish. Bunda natyurmortni nimalardan tashkil topganligi, ularning joylashuvi, har bir narsani tuzilishi, Shakli, rangi, o`lchovlari, o`lchov nisbatlari, perspektiv qisqarishi aniqlaShtiriladi. Natyurmortni bolalar tomonidan mustaqil o`rganilishi va uni savol-javob tarzida tahlilini solishtirma metod asosida o`tkazilishi nihoyatda muhim. Bunda bir predmetni ikkinchi predmetga nisbatan tuzilishi, shakli, rangi, o`lchovlari o`rtasidagi farq, shuningdek, uning har bir bo`lagining o`lchov nisbatlari, hajmi, rangi, tuzilishlari bir-birlariga nisbatan solishtirib o`rganiladi.
4. Mavzuga yaqin bironta yoki bir nechta rassomning asarlarining reproduksiya yoki slaydlari namoyish etilib, ular ham shu tartibda savol-javob orqali tahlil qilinadi.
5. O`qituvchi naturani chizish tartibini tushintiradi. Bu bosqichda o`qituvchi natyurmortni qog`oz yuzasida kompozitsion jihatdan to`g`ri joylashtirish haqida gapirib, rasm eskizini chizib olishni tavsiya etadi.
6. O`quvchilarning mustaqil ishlari. Bu bosqichda o`qituvchi bolalar e`tiborini rasmni qalamni bosmasdan engil chiziqlar chizish, narsalarning o`lchov, o`lchov nisbatlari, tuzilishi, rangi, shakli, yorug`soyalari jihatdan tez-tez solishtirish, yordamchi chiziqlardan o`rinli foydalanish kabilarga qaratishi lozim.
O`qituvchi bolalarning mustaqil ishlari jarayonida ularning faoliyatlarini kuzatadi hamda tegishli yordamlar ko`rsatadi. Bunda u albatta bo`sh o`zlashtiruvchi bolalarga ko`proq e`tibor beradi. Ish jarayonida bolalar tomonidan muaffaqiyatli bajarilayotgan rasmlardan namunalar butun sinfga namoyish etiladi.
7. Dars ikki soatga mo`ljallangan bo`lsa, qalamtasvir birinchi soatda, uning rangtasvirini ishlash ikkinchi darsda amalga oshiriladi. shuni ham qayd qilish lozimki, natyurmort qalamtasviri tayyor bo`lgach, ranglashdan avval uni toza suv bilan ho`llanadi, aks holda bo`yoq qog`ozga yaxshi yopishmasligi mumkin.
8. Darsni tugashiga yaqin o`qituvchi bolalar tomonidan 3-4 ta muaffaqiyatli ishlangan rasmlardan ajratib olib, ularni bolalar bilan birgalikda tahlil qiladi. Tahlilda rasmlardagi yutuqlar bilan bir qatorda ularning kamchiliklari ham ko`rsatilib o`tiladi. Biroq, muaffaqiyatsiz bajarilgan rasmlarni tahlil qilganda ularni haddan ziyod qattiq tanqid qilmagan ma`qul. Aks holda, bu rasm mualliflari tushkunlikka tushishlari, tasviriy san`atga bo`lgan qiziqishlari so`nishi mumkin. Ko`rsatiladigan kamchiliklar tavsiya tarzida bo`lishi maqsadga muvofiqdir.
“Paxta” servisi natyurmorti sinfning orqa tomonidagi o`tirgan bolalar uchun yaxShi ko`rinmasligi mumkin. Shuning uchun uni sinfning 2-3 eriga o`rnatilishi maqsadga muvofiqdir. Bu natyurmort boshqa predmetlardan bo`lishi ham mumkin.
Natyurmort o`rnatilib bo`lingach, sinfdagi hamma o`quvchilarning e`tibori unga qaratilib, uni bolalar mustaqil kuzatishlari uchun imkon beriladi.
-Kuzatish jarayonida o`quvchilar quyidagi savollarga javob topishlari lozim:
-Natyurmortni qanday nomlash mumkin?
-Natyurmort qanday predmetlardan tuzilgan?
-Natyurmortdagi predmetlarni boShqacha joylashtirsa bo`ladimi?
-Bu predmetlar qanday materiallardan tayyorlangan?
-Natyurmortni umumiy eni kattami yoki bo`yimi? har bir predmetni-chi?
-Servisning badiiy bezagida qanday naqsh unsurlari ishlatilgan? Ularning shakli, o`lchovi, rangi, qanaqa?
-Predmetlarda blik, yorug`soya, yarimsoya, reflekslar bormi?
Natyurmortning rasmini ishlash yo`li doskada chizib ko`rsatiladi. Rasm ishlash yo`llari bolalarga tushunarli bo`lganidan so`ng u doskadan o`chirib tashlanadi. Aks qola bolalar naturaga qaramasdan rasmni doskadan ko`chirib oladilar. Shuni qam yoddan chiqarmaslik kerakki, bolalarni rasmdan ko`chirib olishga emas, naturadan chizishga o`rgatish lozim. Tayyor rasmdan ko`chirish naturadan chizishga nisbatan ancha oson. Qolaversa, sinfdagi natyurmort turli tomondan turlicha ko`rinadi, ya`ni bolalarning biriga natura to`g`risidan, boshqasiga yonboshidan, yana biriga ma`lum burchak ostidan ko`rinadi. Shuning uchun har bir bola o`zi o`tirgan joydan qanday ko`rinsa shunday chizishi lozim.
Bolalarning mustaqil ishlari jarayonida o`qituvchi o`z e`tiborini ko`proq bo`sh o`zlashtiruvchilar bilan ishlashga qaratadi. Dars yakunida sinfda bajariladigan ishlardan ko`rgazma tashkil etiladi va ularni taqlil qilinadi. Ko`rgazmaga eng xarakterli rasmlar tanlab olinadi.
Uyga rassomlarning jurnal va kitoblarda berilgan natyurmortlar reproduksiyalari va otkritkalarini yig`ish va albomga yopishtirish vazifa qilib topshiriladi.
Naturaga qarab haykal ishlash mashg`ulotlari 5-7-sinflarda katta o`rinni egallamaydi. Chunki bolalarning naturaga qarab haykal ishlash yuzasidan malakalari 1-4 sinflarda ma`lum miqdorda Shakllangan bo`ladi. Shu sababdan ham 5-7 sinflarda naturaga qarab haykal ishlashga e`tibor kamayadi va uning vazifalari ko`proq haykaltoroshlik kompozitsiyasi darslarida amalga oshiriladi.