Урганч давлат унивeрситeти табиатшунoслик факулътeти

ЛАНДШАФТЛАРНИНГ ТАБИИЙ КОМПОНЕНТЛАРИ
Ландшафтни ҳосил қилувчи моддий компонентлар — ернинг пўсти, сув, атмосфера, ўсимлик ва ҳайвонот дўнёси, тупроқлар ландшафтнинг табиий компонентлари дейилади. Ландшафт ҳаётида ер пўстининг юза қатламлари (тоғ жинслари) ва ташқи ҳамда ички кучлар ҳосиласи бўлган рельеф, атмосферанинг барча хусусиятлари, ҳаво циркуляцияси ҳосиласи бўлган иқлим жуда катта роль ўйнайди (газ таркиби ҳаммк жойда деярли бир хил). Шунинг учун ҳам рельеф, тоғ жинслари ва иқлим ландшафтнинг алоҳида компонентларини ташкил этади.
Бу қайд қилиб ўтилган компонентлар фақат ландшафтнигина эмас, балки барча географик комплексларнинг ҳам компонентларидир. Масалан, фация ҳам маълум рельефда жойлашади, сув, атмосфера, ўсимлик, ҳайвонот дунёси ва тупроқлардан таркиб топади, лекин турли даражадаги географик комплексларни таърифлаганда табиий компонентларнинг бир хил кўрсаткичларидан фойдаланиб бўлмайди. Бинобарин, ландшафт компонентларига юқорида қайд килинган компонентларнинг қандай кўрсаткичла.рини киритишвд аниқлаб олиш зарур. Масалан, ландшафтнинг иқлим компонеқти сифатида мезоиқлимни қабул қилиш мумкин ва ҳоказо.
Ландшафтга таъриф берилганда кўпчилик ҳолларда у бир хил геологик заминга эга дейилади. Бу деган сўз тоғ жинсларининг литологик таркиби ва уларнинг ётиш шароити бир хил деган маънони билдиради. Ландшафтнинг геологик компонентининг характери бурмаланган заминга, унинг ботиқ ва кўтарилган зканлигига боғлиқ. Лекин бундай боғлиқлик ландшафтда бевосита акс этмаслиги мумкин, айниқса геологик замин қадимги платформалардаъ салгина бурмаланган ёки горизонтал ётган қалин чўкинди жинслар қатламлари остида қолиб кетган бўлади.
Ландшафтнинг ге о л о ги к компоненти албатта фақат бир хил типдаги тоғ жинсларидан иборат бўлиши шартэмас. Заминнинг литологик таркиби деб маълум бир хил шароитда вужудга келган ҳамда территориал жиҳатдан боғланган жинсларнинг генетик комплексини ҳосил қилувчи геологик формацияни тушуниш лозим. Масалан, қумтош, гил, мергель қатламларк алмашиб турадиган флиш формацияси. Чўкинди жинс қатламлари нисбатан горизонтал ётган ва бурмаланган замин чуқурда жойлашган текисликларда кўпинча жуда катта территорияда бир хил тоғ жинслари ер юзасига чиқиб ётади. Бундай жойларда бир хил тоғ жинсларининг ўзи муайян бир ландшафтнинг геологик заминини ташкил этиши мумкин.
Бурмаланган жинслар ер юзасига чиқиб ётадиган тоғли ўлкаларда ландшафтнинг геологик замини келиб чиқиши ва таркибига кўра фарққилсаҳам ер пўстининг муайян бир структураси билан боғланган тоғ жинслари комплексидан иборат бўлиши мумкин. Баъзи вақтда очилиб қолган интрузив жинслар ва эффузив қопламалар ҳам ландшафтнинг геологик замини булиши мумкин (9-расм).
Г