Urganch Davlat Universiteti Pedogogika fakulteti Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi

Zardusht barkamol inson timsoli
Mazdaparastlik ta’limoti asosini tashkil etuvchi ezgulik falsafasi va 
insonning axloqiy–ma’naviy kamoloti masalasini ifoda etishda Spitamon Zardusht 
(er.av. 623 - 554 y) markaziy o’rinda turadi. U asos solgan va jahonda keng 
shuhrat topgan bu ta’limotning nazariy va amaliy maqomlarini aniqlash Zardusht 
nomi bilan bog’liqdir. Zero, bu ta’limot mohiyatini belgilovchi bosh mezon – 
axloqiy poklik va barkamollik, avvalo, Zardushtning o’zida mujassamlashgan va 
barchaga ibrat namunasidir. 

---

Jumladan, ezgu fikr Zardushtning yaxshilik dunyosini yovuzlikdan asrash, 
pok etish niyatida, ezgu so’z, muqaddas so’zlar bilan yaratuvchi insonni 
e’zozlashda, ezgu amal esa o’zini Odam kamoloti, Olam munavvarligi ishiga 
baxshida etishda namoyondir. 
Boshqacha aytganda, birinchi yo’nalishda Zardushtning hayot sinovlarida 
chiniqish, iroda va sabr egasi ekanligi, ya’ni din targ’ibotchisi sifatida murosasiz 
kurashi aks etgan, ikkinchi yo’nalishda shoir, buyuk donishmand va payg’ambar, 
axloqiy qarashlar muallifi-nazariyotchi sifatida namoyon bo’ladi. Har ikkala 
yo’nalishdagi talqinlarda ham Zardusht bir tomondan, mehnatni ulug’lasa (tuya 
boqishi, ilm o’rganish), ikkinchi tomondan, jaholatga qarshi ma’rifiy-umuminsoniy 
ta’limot yaratib, dunyoviy va ilohiy iqtidor sohibi sifatida gavdalanadi. Bu 
xususiyatlar Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», Tabariyning 
«Tarixi Tabariy», sosoniylar davri yodogorligi «Dinkard», to’rt jildlik «Avesto» 
lug’ati, «Avesto»ning ikki jildlik forsiy tabdili (1997), M.Ishoqov, A.Mahkam 
tarjimalarida va qator olimlarning keyingi uch yilda e’lon qilingan tadqiqotlarida 
alohida qayd etilgan. Garchi Zardusht haqidagi barcha asarlar hozirgacha o’zbek 
tiliga to’la tarjima qilinmagan bo’lsa ham, mavjud ma’lumotlar bu zotni buyuk 
siymo, nazariyotchi-ijodkor, ilohiy haqiqat targ’ibotchisi, g’ayb va dunyoviy 
bilimlar sohibi sifatida baholash uchun yetarlidir. 
Binobarin, Zardushtning tarixiy xizmati, avestoshunoslar ta’kidlaganlaridek, 
falsafiy tafakkurni ta’limiy-axloqiy tushunchalar bilan boyitishidadir. Shunday 
ekan, uning amaliy faoliyati va bebaho merosi bugungi kunda yoshlarni 
barkamollikka yetaklovchi qadriyat sifatida qimmatlidir. Haqiqatgo’ylarning 
panohi bo’lgan Zardusht timsolida ibratomuz fazilatlar jamlangan. Uning hayoti va 
faoliyati yaxshilik yo’lida qiyinchiliklarni yengish, iroda va sabr-toqat bilan 
maqsadga erishish, yaxshilik dushmanlariga shafqatsiz bo’lishdan saboq bersa, 
insonparvarlik va vatanparvarlik g’oyalari bilan sug’orilgan diniy ta’limoti 
odamlarni yuksak axloq va ma’naviy barkamollikka undaydi, o’zaro do’stlik, 
birodarlikka da’vat etadi. 
Zardusht asos solgan ta’limot Odam va Olam haqidagi mifologik ilohiy 
qarashlarni umumbashariy mazmun bilan boyitib, insoniyatni jaholatdan 
ma’rifatga yo’llashga qaratilgan. Bunda yakka Tangri inoyati, uning Insonni har 
jihatdan poklashga qaratilgan da’vatlari ilohiy qudrat va zakovot orqali 
ifodalanadi.
Zardusht o’zida shunday salohiyatni aks ettiruvchi siymo va Tangri kashf 
etgan ilohiy tafakkur tashviqotchisidir. Rivoyatda hikoya qilinishicha, Ahura 
Mazda dastavval Odam Ruhini yaratgan ekan, tubanlik qurshovida qolgan Ruh 
undan yer yuzini g’azab va yolg’ondan butkul tozalovchi xaloskorni yuborishni 
so’raydi. Shunda bu olamni donishmandlik bilan yaratgan Ahura Mazda dedi: 
«Nahotki, sen haqiqatga to’liq bo’lgan bu olamning sardorini tanimaysan? 
Bu jahonda bizning so’zimizni jon-dildan qabul qiluvchi men bilgan yagona zot, 
bu–Zardushtdir». 
Zardushtning tavalludi va tiriklik sarguzashtlari g’aroyib va sirli hodisalarga 
boydir. Uning ruhi tug’ilmasdan ilgari oltinchi osmonda cheksiz yorug’likda 
yaratilib, ilohiy shukuh sifatida butun xonadoniga ziyo bag’ishlaydi. Bu bo’lajak 

---

payg’ambar va ezgulik elchisining dunyoga kelishidan ishorat edi. Boshqa 
go’daklardek yig’lab emas, qah–qah urib tug’ilgan Zardushtning hayratomuz 
xususiyatlari haqida Farvardin Yashtda batafsil ma’lumotlar keltiriladi. Dunyoga 
tabassum bilan kelishning sababi shunday izohlanadi: «qismatida o’lim va horlikni 
ko’rganlar yig’laydilar, porsolik, parhezkorlik bilan yashab, umrini xushhandon 
yakunlovchi zotlar kuladilar».
Zardusht porsolik bilan yashaydigan zot edi. Yashtda ta’kidlanishicha, 
Zardusht tug’ilishi bilan dunyo yashnab ketadi, gullar ochilib, daryolar mavj ura 
boshlaydi, butun mavjudot shodlik qo’shig’ini kuylaydi. Barcha baland ovoz bilan 
«bizning ahvolimizni yaxshilaydigan peshvo Zardusht Spitamon tug’ildi» 
deyishadi. Badkirdor uch kishi onasi tashqariga chiqqan mahalda chaqaloq yotgan 
xonaga o’t qo’yishdi, butun uy yonib kul bo’ldi. Ota–ona chirqirab qolishdi. 
Ammo Yazdoni pok inoyati bilan Zardusht cho’g’lar ichida o’ynab o’tirardi. Bu 
haqda qator ma’lumotlar keltirgan filologiya fanlari doktori H.Homidiy yana 
quyidagilarni ta’kidlaydi: «... badraftor-u jodugarlar sardori Davron Surun 
go’dakni yo’qotishga astoydil kirishib, uni mast buqalar orasiga tashlaydi, bir buqa 
tanasi bilan to’sib, bolani omon saqlaydi, boshqa safar bo’rilar to’dasiga ro’para 
qiladi. Yirtqichlar Zardushtdan yuz o’girib ketadilar». 
Boshqa bir rivoyatga qaraganda, Zardusht ilohlar –Bahman va Surush 
keltirgan mesh to’la sutni ichib, qashqirlar hujumidan omon qoladi. Bu talqinlar 
qanchalik to’qima bo’lmasin, ularda insoniyatning butun borlig’i yaxshilik, 
rostgo’ylik va odamlarga ezgulik qilish tuyg’usi bilan yo’g’rilgan zotga hech narsa 
dahl qila olmasligi haqidagi mifologik qarashlari ishonarli aks etgan. Shuning 
uchun ham go’dak qalbiga Tangri ato etgan sohir qudrat va ro’shnolik ziyosi uning 
amaliy ishlari va diniy ta’limotiga boqiylik bag’ishlaydi, o’zini donishmandga 
aylantiradi. 
Zardusht ezgu olam xaloskori sifatida ko’kni, yer yuzini va yer ostini yovuz 
kuchlardan saqlashga baxshida zotdir. Bu fazilatlar unga yoshligida bashorat 
qilingan. Buni hatto jodu sehr pirlari tan olishgan. Ularning vakili Karpning 
ta’kidlashicha, Zardushtning ruhi osmonga borib yetgan, unga ergashgan barcha 
odamlar jannatiy bo’ladilar, yer ostidagi badkirdorlar, devlar uning faoliyati tufayli 
nobud bo’lib, do’zaxga mahkum etiladilar, yer yuzida esa uning so’zlari e’tibor 
qozonib, hayot qonuni sifatida yetti iqlimda tan olinadi. 
Zardushtning amaliy faoliyatidagi ibratli jihat shundaki, ko’plab to’siqlar 
oshib o’zi ishongan to’g’ri yo’l – odamlarni ezgulikka hidoyat etish yo’lidan 
qaytmagan. U o’zi mansub bo’lgan Spitama urug’idagi kishilar orasida boshqa 
xudolarga ishonmagan..» Ahura Mazdani esa o’zi uchun chin xudo deb bilgan. 
Uning imon-e’tiqodi, qalb ko’zi ochila borib, nihoyat Ahura Mazdaning nazariga 
tushib, uning payg’omini (xush xabar) o’z urug’i orasida odamlarga bildirishga 
vakolat oladi». Lekin bu jarayon osonlikcha kechmaydi. Bunda Zardushtga xos 
zaxmatkashlik, yuksak axloq, ilm–hunar egallash, g’animlar qarshiligini zakovot 
va matonat bilan yengish, umuman, ma’naviy kamolot kabi fazilatlar yorqin 
namoyon bo’ladiki, bular hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotgan emas. 
Zardusht – yoshligidan o’tkir zehni va iqtidorini ilm egallash, mukammal 
tarbiya olish bilan mustahkamlab borgan, jismoniy va ma’naviy jihatdan o’zini 

---

chiniqtirgan. U yetti yasharligidan 15 yoshigacha donishmand Barzin Kurasdan 
ilm o’rgangan. Tarix, tabiatshunoslik, falsafa, notiqlik san’atini va boshqa fanlarni 
puxta egallagan.
Beruniyning ma’lumotiga qaraganda, Harron shahrida Ilyosdan va 
Pifagorning shogirdi Faylakusdan ham ilm o’rgangan. Shuningdek, Hindiston va 
Bobilda ta’lim olgan. Bundan tashqari, qabila bahodirlaridan jangovorlik, jahon 
pahlavonlik, chavandozlikni o’rgangan. Zardusht o’n besh yoshga to’lgach, uning 
aka-inilari otasiga meros da’vosini qilganda, u mazdaparastlar an’anasiga muvofiq 
oqil va qanoatli yigit sifatida beliga mardlik belbog’idan boshqa narsa so’ramagan. 
Zardusht hayoti va ta’limotiga oid asarlarda u ko’pincha ilohiy payg’ambar 
sifatida talqin etilsa ham, Zardushtning dunyoviy ishlari, real voqelik va insonlar 
manfaatlari bilan bog’liq faoliyati unga tabiiylik, oddiylik bag’ishlaydi, 
donishmandlik qarashlarining hayotiyligini oshiradi. 
Jumladan, u Turonu Eron o’rtasidagi janglar guvohi sifatida qirg’inbarot 
urushlarni qoralasa, turli qabilalarning o’zaro nizolari, ko’pxudolik aqidasi 
keltirgan ortiqcha qurbonliklardan iztirob chekar va bularga barham berish 
yo’llarini izlardi. Shu maqsadda u nortuyalarni boqish bilan birga ulamolar 
yig’inlarida, mo’ysafidlar baxslarida qatnashar edi.
Jamiyatdagi qabohat, yolg’onchilik, zulm, nizo, johiliyat ustuvor bo’lgani 
sababli uning qalbida qandaydir ruhiy sokinlik, fikriy hoslikka mayllik uyg’onadi. 
Bu uning haqiqat yo’liga kirganidan, haqni izlashga qaror qilganidan dalolat edi. 
Bu yo’ldan uni hech kim va hech narsa qaytara olmasligini bashorat ham qildi u. 
Bu o’rinda Zardusht o’zini ezgu ishlarga chorlagan va bu yo’lda har qanday 
g’ovlarni yengishga qodir bo’lgan qat’iyatli shaxs sifatida namoyon qiladiki, bu 
ham ko’pchilikka ibratdir. 
Zardushtning ilm egallash va komillikka yetish yo’li murakkab va ayni 
choqda saboqlidir. U qalbida pinhoniy mo’’jizaviy hissiyotni sezgach, Sablon 
tog’iga chiqib ketadi, yigirma yil g’orda yashab, tafakkur ummoniga g’arq bo’lib, 
Oliy ibtido Ahura Mazdani kashf qildi, o’n yil uni madh etuvchi Gohlarni yaratdi. 
39 (ba’zi ma’lumotlarda 35) yoshida yetuk donishmand maqomiga erishgach 
Ahura Mazdadan vaxiy kelib, Yazdoni pok uni o’ziga «mehribon qilib», «zamon 
ahlini rostgo’ylik, yaxshilik va haqiqat sari da’vat etish» uchun xalq huzuriga 
yo’llaydi. 
Zardusht yakka Tangrining payg’ambari sifatida chorvadoru savdogarlar, 
hunarmandlar orasida ko’p xudolikning zarari, yakka xudolikning afzalligi haqida 
nutq so’zlaydi, va’zlar aytadi. Turli dinlar va udumlarning jamiyat rivojiga halal 
berayotganini, inson erki va yaratuvchilik qudratiga to’siq ekanini ishonchli 
dalillar bilan isbotlab beradi. Yakka xudo inoyati esa rostlik, ma’rifatu saodat 
yo’liga eltishini uqdiradi. Kishilarni teran aql va farosatga suyanishga da’vat etdi.
Zero, ingliz avestoshunosi L. Millzning Zardusht so’zlarini kishilarga najot 
bag’ishlovchi dasturlar sifatida baholab, «Agar bu dasturlarni ko’rib, o’zimizni 
ko’rmaslikka olsak, yo ularni yashirsak, bu bizning oqibatsiz va ko’rnamak 
ekanimizning belgisi bo’lur edi» deb yozishi bejiz emas. 
Yangi mazdaparastlik dini – Zardusht ta’limotiga, bir tomondan, tarafdorlar 
tobora ko’payib borsa, ikkinchi tomondan, uning muholiflari huruji ham kuchayib 

---

ketdi. Bu jarayon Zardusht xarakteridagi sobitlikni, o’z ahdiga sadoqatini, 
maqsadiga erishish yo’lidagi qat’iyat va matonatini yana bir bor namoyish qildi. 
Bu o’rinda Turon hokimi Arjasp va johillik hamda munofiqlik yo’lini tutgan 
devsifat ko’p xudolik tarafdorlarining Zardushtga qarshi harakatlarini eslash 
kifoyadir. Ular Dunyo haloskori bo’lgan donishmandni yo’qotishga qanchalik 
urinmasinlar, Zardusht ta’magir, xalqni yolg’on va riyokorlik bilan yo’ldan urib, 
ularni talon-taroj qiluvchi kohinlarga qarshi kurashni davom ettirdi, o’z 
ta’limotining hayotiyligini isbotlashdan qaytmadi.
Turli ta’qib va xavfga duchor bo’lgan Zardusht vatani Xorazmni tark etib 
ketgan bo’lsa ham o’zi ishongan ezgulik ta’limotidan voz kechmadi, aksincha uni 
har qanday sharoitda himoya qildi va o’zining haqligini isbotladi, sinovlarga 
bardosh berdi.
Bu jihatdan Eron shohi Gushtasp bilan muloqot xarakterlidir. Shoh 
payg’ambarlik da’vosini qilayotgan Zardushtdan o’z ta’limoti mohiyatini 
so’raganda, u Yazdoni pok aqidalarining insonparvarlik va poklik mohiyatini, 
ezgulikni targ’ib qilishga qaratilganini bayon etibdi. So’ngra shoh yangi dinning 
ramzini surishtirganda Zardusht qo’ynidan bir jom chiqarib, havoga otib ushlab 
olgan ekan, jomdan nur ko’tarilibdi. Zardusht «nur», «olov», «quyosh» 
mazdaparastlikning timsollari ekanligini ta’kidlabdi. Lekin Zardusht va uning 
maslakdoshlarini sinov qilish davom etibdi. Shohning donishmand vaziri Jomasp 
boshliq ulamolar Zardusht bilan inson va olam muammolari, tabiat, koinot va turli 
e’tiqodlar mohiyati kabi masalalar yuzasidan uzoq bahslar qilishib, nihoyat 
Zardusht tafakkurining favqulodda kuchi va ilmiy salohiyati hamda ilohiy 
karomatiga tan berishibdi. Gushtasp va uning saroy ahli yakka Tangrini tan olishib, 
Eronda mazdaparastlik dini qabul qilinibdi.
Bu o’rinda Zardusht xarakteridagi barkamollik yorqin namoyon bo’ladi, 
ya’ni u o’z e’tiqodining mohiyatini chuqur idrok etgani uchun ham har qanday 
sinovdan o’tishiga ishonadi. Ikkinchidan, insonni ulug’lovchi, zulmni qoralovchi 
bu ta’limotdan boshqalarni ham bahramand qilishga intilib, bag’rikenglik, saxovat 
kabi fazilatlarni o’zida aks ettiradiki, bu hol johilat hukm surgan sharoitda katta 
jasorat edi.
Shuningdek, Beruniyning ma’lumotiga qaraganda Zardusht bilan Gushtasp 
o’rtasidagi muloqotlarning birida payg’ambar ko’ksiga eritib quyilgan mis uning 
jismiga hech qanday zarar yetkazmagani ham aslida Zardusht haqligi va ilohiy 
qudratining isbotidir. Bu hol ayni choqda Ahura Mazdaning Zardushtga qarata 
«odamlar shu qadar pok, to’g’ri va begunoh bo’lmoqlari lozimki, sinovlar chog’i 
titroqqa tushmasinlar, poydorlik ko’rsatsinlar deya aytgan so’zlarining amaldagi 
ijrosi ham edi.
Zardushtiylik ta’limotida fikr va so’zi pok bo’lib, ko’pchilik uchun ezgu 
amallarni bajarishga intilgan inson barkamol sanalgan. Zardusht shundaylardan 
biri, «hayot yo’lida yaxshi shuhrat va vijdon bilan yurgan, natijada oliy Tangri 
dargohidan o’rin olgan» zotdir.
Zardushtning komillik va yuksak axloq timsoli ekanligi uning ijtimoiy va 
shaxsiy faoliyati hamda ta’limotining insonparvarona xarakterda mujassam 
bo’lgan. Eng muhimi shundaki, Zardusht qabohat, johillik, molparastlik, 

---

nodonlikka qarshi kurashib, nisbatan dunyoviy, insoniy–ma’rifiy g’oyalarni targ’ib 
qiluvchi yakka tangrini kashf etdi. Kishilarni kelajakda muqarrar ro’y beruvchi 
kulfat va jazodan ogoh qildi, o’tkinchi umr inson bolasiga faqat yaxshilik uchun 
berilganligini isbotladi. 
Zardusht targ’ib qilgan yangi e’tiqod zamirida yaxshi xulq, hayotbahsh fikr va 
yaxshi hatti–harakat hamda olijanoblikka yo’naltirilgan mehnat g’oyasi yotardiki, 
bu bashariyatning barcha davrlardagi eng oliy orzusi edi. Zardushtning bu sohadagi 
xizmati mazdaparastlar mashhur duolaridan biri «Ahuna–vopa» duosining 
mazmunida ham yorqin aks etgani bejiz emas. Unda shunday deyilgan: «U 
(Zardusht) bu olamning armoni va tanlangan zotidir. Odam haloskori, tiriklikning 
solih kirdor va andishalarning yaratuvchisidir. U Ahuraning shahriyori, Haq dini 
peshvosi va darvishlarni parvarish etguvchidir.
Ko’rinib turibdiki, Zardushtning ijtimoiy ideali asosida bevosita tinch hayot, 
farovonlik, adolat, axloqiy pokizalik, mehnatsevarlik kabi mangu fazilatlar 
ifodalangan. 
Zardushtning shaxsiy hayoti ham yuksak axloq va yetuklik namunasi edi. U 
oqil farzand sifatida yoshligidan ilohiy va dunyoviy ilmlarni o’rgandi. 
Zardushtiylik dini qoidalariga qat’iy amal qilib, balog’at yoshiga yetgach uylandi, 
katta oilaga boshliq bo’ldi. Uch o’g’il (Istavatr, Uravatr, Hurchitra) va uch qizga 
(Frini, Trini, Puruchisto) zarur ta’lim tarbiya berdi, ular zardushtiylik dinining 
peshvolari va targ’ibotchilari bo’lib yetishdilar. Shuningdek, Zardusht o’z 
zamonasida ko’pxotinlik, sharob tayyorlash va sharobxo’rlik kabi axloqiy illatlarni 
man etuvchi qonunlarga qat’iy amal qildi, farzandlarni yuksak axloq va 
barkamollikka da’vat etdi.