Uot 631. 45 Torpaq strukturunun müNBİTLİYİn artirilmasinda rolu kənd təsərrüfatı elmləri namizədi O. A. Seyidzadə, alim-aqronom S. F. Abdullayeva

Cədvəl 1

Kiçik Qafqazın şimal-qərb yamacının torpaq əlamətlərinin təzahür dərəcəsinin üzüm, qarğıdalı və taxılın ekoloji tələbinə uyğunluğunun qiymətləndirilməsi, pH dərəcəsinə görə

Quru qalığın miqdarına görə	Bitkilər
	qarğidali	üzüm	taxıl
1	2	3	4
< 3,0	-	-	-
3,0 – 3,5	-	-	-
3,5 – 4,0	-	-	< 20
4,0 – 4,5	-	-	30
4,5 - 5,0	< 20	< 20	40
5,0 – 5,5	30	30	60
5,5 – 6,0	50	50	80
1	2	3	4
6,0 – 6,5	70	70	100
6,5 – 7,0	90	90	100
7,0 – 7,5	100	100	100
7,5 – 8,0	100	100	100
8,0 – 8,5	100	100	100
8,5 – 9,0	90	90	90
9,0 – 9,5	60	60	60
9,5 – 10,0	50	50	30
> 10,0	< 20	< 20	< 20

Şorlaşma dərəcəsinə görə

Quru qalığın miqdarına görə	Bitkilər
	qarğidali	üzüm	taxıl
< 0,10 şorlaşmamış	100	100	100
0,10-0,25 çox zəif şorlaşmış	80	80	90
0,25-0,50 zəif şorlaşmış	80	80	80
0,50-1,00 orta şorlaşmış	60	60	60
1	40	3	4
1,00-2,00 şiddətli şorlaşmış	< 20	40	20
2,00-3,00 çox şiddətli şorlaşmış	-	< 20	< 20
> 3,00 şoranlar	100	-	-

Suyadavamlı aqreqatların miqdarına görə

Suyadavamlı aqreqatlar	Bitkilər
	qarğıdalı	üzüm	taxıl
> 80	100	100	100
70-80	100	100	100
60-70	90	90	90
50-60	90	90	80
40-50	70	70	60
30-40	60	60	50
20-30	50	50	40
< 20	< 40	< 40	< 30

Torpağın sıxlığına görə

Torpağın sıxlığı, q/sm^3	Bitkilər
	qarğıdalı	üzüm	taxıl
<1,15	< 90	<90	<95
1,15-1,20	100	100	100
1,20-1,25	100	100	100
1,25-1,30	100	100	100
1,30-1,35	90	90	100
1,35-1,40	85	85	90
1,40-1,45	70	70	80
1,45-1,50	50	50	60
1,50	0	0	0

Ərazinin hündürlüyünə (m) görə

Hündürlük	Bitkilər
	qarğıdalı	üzüm	taxıl
> 3000	-	-	-
2400-3000	-	-	< 30
2000-2400	< 30	< 30	50
1000-2000	40	40	80

Cədvəl 1-in davamı

1	2		3		4
500-1000		70		70	90
200-500		90		90	100
<28-200		100		100	100

Yağıntılara görə

Yağıntılar, mm	Bitkilər
	qarğıdalı	üzüm	taxıl
< 200	< 50	< 50	< 30
200-300	808080	90	80
300-500	100	100	100
500-700	90	90	100
700-1200	70	70	90
>1200	< 30	< 30	< 50

Md göstəricisinə görə

Rütubətlənmə əmsalı	Bitkilər
	qarğıdalı	üzüm	taxıl
> 0,45	< 50	< 50	< 60
1	2	3	4
0,35-0,45	80	80	100
0,25-0,35	100	100	100
0,15-0,25	90	90	100
0,10-0,15	70	70	80
< 0,10	< 20	< 20	< 40

T >10 ⁰ görə

Temperaturlar cəmi	Bitkilər
	qarğıdalı	üzüm	taxıl
< 2000	< 60	< 50	< 70
2000-3000	90	80	95
3000-4000	100	95	100
4000-5000	90	100	95
> 5000	<60	90	< 70

Bioiqlim potensialına (BİP) görə

BİP (Əyyubova görə, 1975)	Bonitet balı
< 0,8	24
0,8 -1,2	24-35
1,2-1,6	35-47
1,6-2,2	47-65
2,2-2,8	65-82
2,8-3,4	82-100
>3,4	> 100

NƏTİCƏLƏR
Kiçik Qafqazın şimal-qərb yamacında yayılmış torpaqlar kənd təsərrüfatı bitkilərinin (taxıllı, üzüm və qarğidali) ekoloji tələbləri baxımından aşağıdakı ekoloji ballar almışdır:

1)Taxılaltı torpaqlarda ibtidai dağ-çəmən 54, çimli dağ. çəmən 74, qaratorpağabənzər dağ-çəmən 76, karbonatlı dağ-çəmən 72, dağ-çəmən bozqır 72, tipik qonur dağ-meşə 82, yuyulmuş qonur dağ-meşə 83, bozqırlaşmış qonur dağ-meşə 82, yuyulmuş dağ qara 90, tipik dağ qara 89, karbonatlı dağ qara 88, tınd dağ. boz qəhvəyi 85, gəcli dağ–boz qəhvəyi 86, açıq boz–qəhvəyi 85, subasar allüvüal çəmən 88, qalıq şorlaşmış açıq boz–qəhvəyi 87 bal;

2) Üzümaltı - tınd boz. qəhvəyi 65, adı boz–qəhvəyi 65 bal;

3) Qarğıdalıaltı - yuyulmuş dağ. qəhvəyi meşə 80, tipik dağ. qəhvəyi meşə-82, bozqırlaşmış dağ-meşə qəhvəyi-84, adi dağ-boz qəhvəyi 85, açıq dağ. boz qəhvəyi 84- bal almışdır.

ЯДЯБİЙЙАТ

1. 
   Mяmmяdov Q. Ш. Azяrbaycan torpaqlarыnыn ekoloji qiymяtlяndirilmяsi. Bakы: Elm, 1998.
   
2. 
   Мамедов Г.Ш. Основные принципы определения оценки плодородия почв в Азербайджане. Баку, 1980, №3, с. 49-52.
   
3. 
   Мяммядова С. Z. Лянкяран zонасы торпагларынын еколоъи гиймятляндирилмясиндя ясас критерийалар. Еколоэийа вя Тябии Сярвятляр Наçирлийи «Тябии сярвятлярин гиймятляндирилмяси вя тябиятдян истифадя» елми-практик конфрансын. мат. Бакы, 2003, с. 423 - 425.
   
4. 
   Бабаева А.Д Экологическая оценка почвы и связь между почвой и растительном покровом. Известия аграрной науки Грузия, Тбилиси, №3, 2005, с. 60-64
   

УДК 631.816

Оценка экологическая условий почвы северо-западный склона малого кавказа

Бабаева А.Д.

РЕЗЮМЕ
Большое значение придается оценке экологических условий территории. Основное внимание при оценке экологических условий обращается на их своеобразие и многообразие. В качестве критерия своеобразия экологических условий может быть применена их региональная характеристика, показывающая принадлежность к различным регионально-типологическим комплексам природных условий.

The estimation of ecological conditions of north-west soils slope of the small caucasus

Babayeva A.D.

SUMMARY
The great value is given to the estimation of ecological conditions of the territory. The basic attention is given to their originality and variety. As criterion of originality of the ecological conditions can be applied their regional characteristic showing their belonging to various typological complexes of the geographical deseription.

UOT 68.37
KOLORADO KARTOF BÖCƏYİ VƏ ONA QARŞI MÜBARİZƏ
Akademik S.R.Məmmədova.

Biologiya elmlər namizədi K.Q.Hüseynov.

Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Bitki Mühafizəsi İnstitutu


Kartof bitkisi öz mənşəyini Cənubi Amerikanın And dağ silsiləsindən və Çiloe adasından götürmüşdür. 1570-ci ildə Ameri­kadan Avropaya gətirilən kartof bitkisi I Pyotr tərəfindən Hollandiyadan Rusiyaya göndə­rilmişdir. O zaman kartof bitkisini “Tortofel” (batat bitkisinin adı ilə) adlandırırdılar. Ilk vaxtlar Rusiyada bəlimin üzərində əmələ gələn meyvələri yedikləri üçün zəhərlənmələr olurdu. Ona görə də bu bitkiyə “şeytan alması” (чертовое яблоко) adı verilmişdir [1,2,3].

Kartof bitkisi Azərbaycana XVIII əsrin axırlarında Qafqaza köçürülən ruslar tərəfindən gətirilmiş və dağ rayonlarında yayılmışdır [3].

Kartofçuluq kənd təsərrüfatında çox mühüm sahə olmaqla əhalinin qida məhsulları ilə təmin edilməsində əsas yerlərdən birini tutur. Kartof yumrularının kimyəvi tərkibi bir daha sübut edir ki, insan orqanizmi üçün lazım olan elementlərin bəziləri məhz kartofdan hazır­lanmış qidalar qəbul etdikdə orqanizm tərəfindən mənimsənilir. Heç də təsadüfi deyil ki, mədə-bağırsaq sistemində perestaltikanın təmin edilməsi üçün xəstələrə kartof yumru­larından hazırlanmış yeməklər məsləhət görülür.

Heyvandarlıqda isə kartofdan yem kimi istifadə olunur. Digər tərəfdən, kartofçuluq strateji əhəmiyyət kəsb edir. Çünki kartofdan nişasta, spirt, kauçuk və s. maddələr istehsal olunur. Göründüyü kimi, kartof bitkisinin becərilməsi həm iqtisadi, həm də strateji əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan respublikanın bütün bölgələrində kartofçuluqla məşğul olurlar.

Respublikamızda gedən özəlləşdirmə prosesi və torpaq islahatı kartof bitkisinin əkin sahəsinin genişləndirilməsinə zəmin yaratmışdır. Lakin bitkinin monokultura kimi becərilməsi onun kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinə mənfi təsir göstərir. Kartofçuluqda məhsul­darlığın azalmasına səbəb olan amillərdən biri də zərərvericilərin geniş yayılması və ciddi ziyan vurmasıdır. Başlıca zərərvericilərin kütləvi inkişaf etdiyi kartof aqrosenozunda məhsul itkisi bəzi hallarda 40-45%-ə çatır. Belə zərərvericilərdən biri də kolorado kartof böcəyidir. Kolorado kartof böcəyi ilk dəfə 1824-cü ildə ABŞ-da entomoloq Tomas Sey tərəfindən təsvir edilmişdir. Zərərvericinin vətəni ABŞ-ın “Sıldırımlı dağ” adlanan ərazisinin şərq yamacları hesab olunur. O burada tikanlı quşüzümü bitkisi ilə qidalanmışdır.

Mədəni kartofçuluğun Missisipi qaçqınları tərəfindən Kolorado ştatına gətirilməsi və geniş sahələrdə becərilməsi 1842-ci ildən zərərvericinin yayılmasına şərait yaratmışdır. Zərərverici 1876-cı ildə Bremendə, 1877-ci ildə isə Liverpul və Rotterdam gəmilərində müşahidə olunmuşdur. Kolorado böcəyi 15-17 il ərzində bütün Qərbi Avropa ölkələrinə yayılmışdır. 1956-cı ildə böcəyə Kalininqrad vilayətində, Litvada, Belarusyanın Brest və Qrodnen vilayətlərində, Ukraynada təsadüf edilmişdir [2].

Azərbaycanda ilk dəfə zərərverici 1972-ci ildə respublikanın qərb bölgəsində Lvov vilayətindən (Ukrayna) gətirilmiş toxumluq kartofda müşahidə olunmuşdur. Hal-hazırda zərərverici ölkəmizin bütün bölgələrində geniş yayılmışdır. Kolorado kartof böcəyi oliqofaq həşərat olmaqla təkcə kartof bitkisinin deyil, quşüzümü fəsiləsinə mənsub olan bir çox digər kənd təsərrüfatı bitkilərinin (pomidor, badımcan, bibər və s.) ən təhlükəli zərərvericisi hesab olunur [4].

Kolorado kartof böcəyi (Leptinotarsa decemlineata Say) buğumayaqlılar tipi (Arthopoda), həşəratlar sinfi (Jnsecta), sərt­qanad­lılar dəstəsinin (Coleoptera) yarpaqyeyən­lər fəsiləsinə (Chrysomelidae) mənsubdur. Zərərvericinin bədəni ovalşəkilli olub, alt tərəfdən yastıdır. Yetkin fərd sarı samanı və sarı-qonur rəngdədir. Həşəratın başı ilə ön qanadlarının arası qırmızımtıl rəngə çalır. Böcəyin başı hipoqnatik tipli (baş hissə ağız aparatı ilə birgə aşağı yönəlmişdir) olub, üç ədəd qara xala malikdir. Ortadakı xal ürəkşəkilli olmaqla alının çox hissəsini tutur. Bədənin alt tərəfdən döş hissəsi və qarıncığı sarı-qonurdur.

Bığcıqları on bir buğumlu olmaqla, təsbehvarıdır. Birinci 5-6 buğum qara, digərləri qonur rəngdədir. Ön döşün üzərində on bir qara nöqtə mövcuddur. Birinci cüt qanadların üzərində (hər birində) beş ədəd qara rəngli zolaq müşahidə olunur. Qanadın üzərindəki zolaqlar ikiqat cərgə ilə düzülmüş kiçik qara nöqtələrlə əhatə olunmuşdur. Birinci və beşinci zolaqlar qanadüstlüyünün yuxarı hissəsində, digər üç zolaq isə bir-biri ilə birləşir.

İkinci cüt qanadlar isə açıq-cəhrayı-qırmızımtıl rəngdədir. Ayaqları qonur və ya qırmızımtıldır. Pəncələri qara və ya qara-qonurdur.

Qarıncıqda üç və ya dörd cərgə qara xallar müşahidə olunur. Bədənin uzunluğu erkək fərdlərdə 7-11 mm, dişi fərdlərdə isə 8-12,5 mm-dir. Böcəyin bədəninin eni 6-7 mm-ə bərabərdir.

Yetkin fərdlərin yumurtaları uzunsov, hər iki qütbdən yastı olmaqla narıncı rəngdədir. Yumurtaların uzunluğu 0,8-1,5mm-dir.

Sürfə qurdabənzər tipə aid olmaqla bədəni üst tərəfdən qabarıq, alt tərəfdən isə yastıdır. Qarıncıq hissə döş hissəyə və qarıncığın sonuna nisbətən yoğundur. Qarıncığın yanlarında iki cərgə qara xallar (hər bir buğumda) mövcuddur. Ayaqları qaradır. Sürfə üç dəfə qabıq dəyişərək dörd yaş dövrü keçirir. Baş hissənin və əmgək qalxanının eninə əsasən sürfənin yaşını müəyyən etmək mümkündür. Belə ki, birinci yaşda olan sürfənin baş hissəsinin eni 0,5-0,6 mm, əmgək qalxanının eni isə 0,45-0,6 mm-dir. Qalxanın rəngi qaradır. Sürfənin uzunluğu 2-4 mm-ə bərabərdir. Ikinci yaşda olan sürfənin baş hissəsinin və əmgək qalxanının eni isə 0,8-1,1 mm,qalxan qara rənglidir. Sürfənin uzunluğu 4-5 mm-dir. Üçüncü yaşda baş hissə 1,3-1,7 mm, əmgək qalxanının eni 2-2,1 mm-ə qədərdir. Dördüncü yaşda olan sürfələrdə baş hissənin eni 2,5-3 mm, əmgək qalxanının arxa hissəsi qara, ön hissəsi isə açıq-qəhvəyidir. Qalxan iki hissəyə dişvari xətlə bölünür.

Zərərvericinin pupu çəhrayı və ya narıncı-sarıdır. Puplar quruluşuna görə açıq tiplidir [5,6,7,8].

Gəncə-Qazax bölgəsi şəraitində zərərverici imaqo mərhələsində qışlayır. Böcəklərə torpaq qatınının 18-70 sm dərinliyində təsadüf olunur. Onların torpaq qatının müxtəlif dərinliyində qışlamasının səbəbi torpağın tipindən və strukturundan asılıdır.

Böcəyin qışladığı torpaq qatında temperatur müsbət 14-15⁰C-yə çatdıqda böcəklər torpağın səthinə çıxır. Qışlamadan çıxmış böcəklər ilk növbədə su axtarışına başlayır. Ona görə də erkən yazda qışlamış böcəklərə su arxlarının kənarlarında, çökək yerlərdə, gölməçələrin ətrafında tez-tez təsadüf olunur. Qışlamış böcəklər 38 günə qədər qidasız yaşamaq qabiliyyətinə malikdir. Hətta su qəbul etdikdə on bir aya qədər qidasız yaşayır. Qışlamadan çıxdıqdan 3-4 gün sonra cütləşmə prosesi müşahidə olunur. Cütləşmədən bir neçə gün (3-7 gün) sonra (havanın orta gündəlik temperaturu +17+18⁰C olduqda) yetkin fərdlərin yumurta qoyuluşuna təsadüf olunur. Böcəklər yumurtanı yarpağın alt səthinə topa halında qoyur. Bir topada 3-30 ədəd yumurta olur. Qışlamış fərdlərin yumurta məhsuldarlığı orta hesabla 400-600 ədəd arasında dəyişir. Ayrı-ayrı fərdlərdə isə yumurtaların sayı 800 ədədə çatır. Embrionun inkişafı temperaturdan asılı olaraq (embrion 12-18⁰C-də 12-7 günə, 18-22⁰C-də 5-4 günə inkişaf edir) 4-5 və ya 7-12 gün davam edir. Temperatur 38⁰C-dən yuxarı qalxdıqda embrion məhv olur.

Formalaşan sürfələr ilk vaxtlar yumurta qalıqları və yumurtalarla qidalanır (qoyulmuş yumurtanın sayına nisbətən sürfələrin azsaylı olması – populyasiyanın sıxlığına təsir edən amillərdən biridir). Bir neçə gündən sonra sürfələr yarpağın alt və üst səthinə yayılaraq yarpaqla qidalanır. Sürfələrin inkişaf müddəti temperaturdan asılı olaraq 22-26 günə tamamlanır.

Sürfələrin qida ehtiyatına münasibətini dəqiqləşdirərkən məlum olmuşdur ki, onlar qidasız 3-4 gün yaşayır. Inkişafını tamamlamış sürfələr torpağın strukturundan asılı olaraq 5-12 sm dərinlikdə puplaşır. Hava şəraitindən asılı olaraq puplardan böcəklərin formalaşması 10-12 günə tamamlanır.

Tədqiqat illəri ərzində kolorado böcəyinin inkişafının səmərəli temperaturlar cəmindən asılılığı müəyyənləşdirilmişdir (cədvəl 1). Tədqiqat işləri Göygöl rayonu ərazisində yerinə yetirilmişdir.