Uo‘K: 53(072) kbk

5.108. Toklar nosimmetriyasi 
(T.n.)
– Несимметрия токов -
Unbalance current
elektrlashgan temir yo‘llar tortish tarmog‘ida bir va uch 
fazali transformatorlardan iborat bo‘lgan nosimmetrik yuklama tufayli fazalar 
toklari qiymatlarining o‘zaro teng bo‘lmasligi va (yoki) ularning o‘zaro faza 
jihatdan siljishi 
120
0
dan farq qilishi (5.34-rasm).Birinchi holatda uch fazali 
kuchlanishlar tizimi bir fazali kuchlanishga o‘zgartiriladi; nimstansiyaning 
ikkala yelkasiga ham bir xil 
𝑈
𝐼
kuchlanish beriladi. Ikkinchi holatda esa uch 
fazali kuchlanishlar tizimidan ikkita bir fazali 
𝑈
𝐼
va 
𝑈
𝐼𝐼
kuchlanishlar hosil 
qilinadi hamda ular tegishli ta’minlash yelkalariga beriladi. Tashqi elektr 
ta’minoti tizimiga ulanish uchun bir fazali transformatorlardan 
foydalanilganda uning faqat ikkita (B va C) fazasi yuklanadi. Uchunchi 
fazada yuklama nolga teng. Uch fazali tizimning T.n. simmetrik tashkil 
etuvchlar usuliga asoslanib topiladigan koeffitsiyent orqali baholanadi. Bu 
koeffitsiyent mavjud uch fazali toklar tizimi simmetrik uch fazali toklar 
tizimidan qanchalik og‘ishini tavsiflaydi. Nimstansiyalarda bir fazali 
transformatorlardan foydalanilganda T.n.koeffitsiyenti uning eng katta 
qiymati – birga teng bo‘ladi. Uch fazali transformatorlardan foydalanilganda 
tashqi elektr ta’minoti tizimi fazalari nisbatan tekis yuklanadi. Agar 
chulg‘amlari yulduz-uchburchak (Y/
∆
) ulangan uch fazali transformator yoki 
chulg‘amlari ochiq uchburchak ulangan ikkita bir fazali transformatordan 
foydalanilsa, u holda 
𝑈
𝐼
va 
𝑈
𝐼𝐼
kuchlanishlar orasidagi faza siljish burchagi

---

212
5.34-rasm. Nimstansion zonani bir fazali (
a
) va uch fazali (
b
) 
transformatorlar o‘rnatilgan tortuvchi nimstansiyalardan ta’minlash sxemasi:
1 – tashqi elektr ta’minotining uch fazali tarmog‘i; 2 - tortuvchi nimstansiya; 3 – kontakt 
tarmog‘i; 4 – elektrovoz; 5 – relslar. 
120
0
ni tashkil etadi; bunda ta’minlash yelkalaridagi toklar va reaktiv 
quvvatlar qiymatlari teng bo‘lsa,T.n. koeffitsiyenti 0,5 gacha kamayadi. Bitta 
ta’minlash yelkasidagi yuklama nolga teng bo‘lgan holatda esa T.n. 
koeffitsiyenti xuddi bir fazali transformatorlardan foydalanilgan holatdagidek 
maksimal, ya’ni birga teng bo‘ladi.
Bir yoki uch fazali transformatorlardan foydalanilganda ham ular 
chulg‘amlarining ulanish sxemalarini shunday tanlash mumkinki, bunda
𝑈
𝐼
va 
𝑈
𝐼𝐼
kuchlanishlar orasidagi faza siljish burchagi 
120
0
ni tashkil etsin 
(
Skott effekti
). Bunda ta’minlash yelkalaridagi toklar va reaktiv quvvatlar 
qiymatlari teng bo‘lsa, T.n. koeffitsiyenti nolgacha kamayadi, tashqi elektr 
ta’minoti tizimidagi uch fazali toklar simmetrik bo‘lib, tizim 
muvozanatlashgan bo‘ladi. Bu sxemalarda ta’minlash yelkalaridagi toklar va 
reaktiv quvvatlar qiymatlari teng bo‘lmaganda ham T.n. koeffitsiyenti 
chulg‘amlari yulduz-uchburchak (Y/
∆
) ulangan uch fazali transformator yoki 
chulg‘amlari ochiq uchburchak ulangan ikkita bir fazali transformatordan 
foydalanilgan holatlardagiga nisbatan kichik bo‘ladi.
T.n. tortish tarmog‘ida elektr mashinalarining titrashiga va tarmoq 
barcha elementlarida elektr energiyasining qo‘shimcha isrofiga hamda uch 
fazali tarmoqda kuchlanishlar nosimmetriyasi yuzaga kelishiga sababchi 
bo‘ladi. 

---

213