Uo‘K: 53(072) kbk

 
5.7. Bo‘ylama kompensatsiya (B.k.) – Продольная компенсация -
Series compensation
- bir fazali o‘zgaruvchan tok zanjirida induktiv 
qarshilikni kamaytirish maqsadida unga kondensator batareyalari ketma-ket 
ulangan sxema bo‘lib (5.2-rasm), tortish tarmog‘ida kuchlanishni oshirish va 
tortuvchi nimstansiya shinalaridagi kuchlanishni simmetriyalash maqsadida
5.2- rasm. Bo‘ylama sig‘im 
kompensatsiya qurilmasini 
ulanish sxemasi:
1 – tortuvchi 
nimstansiya; 2 – kondensatorlar; 3 – 
kontakt tarmog‘i; 4 – elektrovoz; 5 – 
relslar.
qo‘llaniladi. B.k. qurilmasi (B.k.q.) tortish yuklamasiga ketma-ket 
ravishda kontakt osmasi yoki uni ta’minlab turuvchi sim kesmasiga ulanadi. 
Bu qurilma kondensatorlar sig‘im qarshiliklarida pasaygan kuchlanish elektr 
ta’minoti tarmog‘ining induktiv qarshiliklarida pasaygan kuchlanishni 

---

143
kompetsiyalashi hisobiga tortish tarmog‘idagi kuchlanishni oshiradi. B.k.q. 
odatda tortuvchi nimstansiyalarda, ayrim hollarda esa peregonlar va kontakt 
tarmog‘i seksiyalash postlarida joylashtiriladi. Katta kapital mablag‘lar talab 
etilganligi 
hamda 
reaktiv 
quvvatni 
kompensatsiyalash 
imkoniyati 
chegaralanganligi bois B.k.q. elektr ta’minotining tashqi (110 kV va 220 kV) 
qismida o‘rnatilmaydi. Elektr ta’minotining tortish (27,5 kV) qismida B.k.q. 
ikki yoki bir fazali variantda ulanadi. Tortuvchi nimstansiyalarda to‘la fazali 
bo‘lmaganB.k.q. qo‘llaniladi. Katta kapital mablag‘lar talab etilganligi 
sababli B.k.q.ning uch fazali varianti keng joriy etilmadi. Peregonlarda B.k.q. 
t.y.ning yondosh tortuvchi nimstansiyalardan uzoqda bo‘gan uzun ko‘tarilish 
joylarida o‘rnatiladi.
5.8. Bo‘ylama-ko‘ndalangkompensatsiya – Продольно-поперечная 
компенсация - Longitudinal transverse compensation
- tortish tarmog‘i 
kuchlanishini 
avtomatik 
rostlash 
va 
nosimmetrik 
yuklamalarni 
ta’minlayotgan uch fazali tarmoqlar tok(kuchlanish)larini simmetriyalash 
uchun qo‘llaniladi. Bo‘ylama-ko‘ndalang kompensatsiya qurilmasi(B.-k.k.q.) 
kombinatsiyalashgan va birlashtirilgan ko‘rinishlarda yasalishi mumkin. 
Kombinatsiyalashgan 
qurilma 
(5.3-rasm) 
bo‘ylama 
kompensatsiya 
qurilmasi(B.k.q.) va ko‘ndalang kompensatsiya qurilmasi(K.k.q.)dan tashkil 
topgan bo‘ladi. Bu qurilma elektr ta’minoti tizimidagi reaktiv energiya
5.3-rasm. Bo‘ylama-ko‘ndalang kompensatsiyaning kombinatsiyalashgan 
qurilmasining ulanish sxemasi:
a - ko‘ndalang kompensatsiya qurilmasi avval 
ulangan sxema; b - bo‘ylama kompensatsiya qurilmasi avval ulangan sxema: 1 - 
bo‘ylama-ko‘ndalang kompensatsiya qurilmasi; 2 - ko‘ndalang kompensatsiya qurilmasi 
kondensatorlari; 3 - ko‘ndalang kompensatsiya qurilmasi reaktori; 4 - bo‘ylama 
kompensatsiya qurilmasi kondensatorlari; 5 – kontakt tarmog‘i; 6 – elektrovoz; 7 – 
tortish relslari; 
𝐼
𝐸
−
elektrovoz toki; 
𝐼
𝐾
−
ko‘ndalang kompensatsiya qurilmasi toki. 
balansiga va tortish tarmog‘i kuchlanishiga bir vaqtning o‘zida samarali ta’sir 
ko‘rsatadi. Respublikamizda B.-k.k.q.lari elektr ta’minoti tizimidagi reaktiv 

---

144
energiyani samarali kompensatsiyalash va tortish tarmog‘i kuchlanishini 
oshirish iqtisodiy jihatdan foydali bo‘lgan poyezdlar harakait o‘lchamlari 
katta o‘zgaruvchan t.y. uchastkalarida qo‘llash tavsiya etiladi. B.-k.k.q. avval 
K.k.q. ulangan(5.3-rasm, a) va avval B.k.q. ulangan (5.3-rasm, b) sxemalarga 
bo‘linadi. Bu sxemalardan biri texnik-iqtisodiy hisob-kitoblar asosida 
tanlanadi. Birlashtirilgan B.-k.k.q.larda (5.4-rasm) B.k.q. va K.k.q.lardan 
tashqari kommutatsion apparatlar ham ishtirok etadi. Poyezdlar
5.4-rasm. Bo‘ylama-
ko‘ndalang kompensat-
siyaning birlashtirilgan 
qurilmasining ulanish 
sxemasi:
1 - bo‘ylama-
ko‘ndalang kompensatsiya 
qurilmasi; 2 – kondensator-lari;
3 - bo‘ylama-ko‘ndalang 
kompensatsiya ish rejimi uchun 
reaktor; 4, 5, 6 – kommutatsion 
appa-ratlar; 7 – kontakt tarmog‘i; 
8 – elektrovoz; 9 – tortish relslari.
harakait o‘lchamlari kattabo‘lmagan o‘zgaruvchan t.y. uchastkalarida, ya’ni 
tortuvchi nimstansiyalar yuklamalari uncha katta bo‘lmagan holatlarda
qo‘llaniladi. Bunday holatlarda elektr harakat tarkibi tok qabul qilgichidagi 
kuchlanish yetarli darajada yuqori va shuning uchun ham iqtisodiy nuqtai 
nazardan tortuvchi yuklamalar iste’mol qilayotgan reaktiv quvvatni 
kompensatsiyalovchi faqat K.k.q.ni qo‘llash maqsadga muvofiq bo‘lmaydi. 
Lekin, poyezdlar harakati rejali va avariya tufayli bir muddat to‘xtatilgandan 
keyin harakat qayta davom ettirilganda poyezdlararo vaqt oralig‘i 
kamaytiriladi. Bu paytda elektr harakat tarkibi tok qabul qilgichidagi 
kuchlanish yetarli darajada bo‘lmaydi va uni oshirish uchun B.k.q.dan 
foydalanish 
zarurati 
tug‘iladi. 
Bunday 
t.y. 
uchastkalarida 
kombinatsiyalashgan 
B.-k.k.q.lardan 
foydalanish 
unchalik 
maqsadga 
muvofiq bo‘lmaydi, chunki ular ko‘p sonli kondensatorlarni talab etadi.