Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

6.Ahmoniylar Eroni davlatining siyosiy tarixi. Navbatda-

gi Parsuash hokimi

 Kambiz I ning o‘g‘li Kayxusrav II bo‘lgan. 

Mil.avv. 558-yilda fors qabilalari podshosi bo‘ldi. Forslar o‘zlari 

qaram bo‘lgan Midiyaga qarshi mil.avv. 553-yilda Kayxusrav II 

boshchiligida qo‘zg‘olon ko‘tardilar. Kayxusravning otasi Kam-

biz Midiya podshosi Astiagning qiziga uylangan edi. Urush uch 

yil davom etdi va mil.avv. 550-yilda forslarning g‘alabasi bilan 

tugadi. Midiyaning poytaxti Ekbatana fors podshosining qa-

rorgohlaridan biri bo‘lib qoldi. Midiya bosib olinganidan keyin 

forslar qo‘shni mamlakatlarga yurish boshladilar. Ular mil.avv. 

549–548-yillar Parfiya va Girkaniyani va ehtimol, Armaniston-

ni bosib oladilar. Mil.avv. 547-yilda forslar Kichik Osiyoda eng 

kuchli davlat hisoblangan Lidiyani istilo qilishga kirishdilar va 

ikki jangdan so‘ng Lidiya podsholigi istilo qilinadi. Shundan 

so‘ng, Kichik Osiyodagi yunon shaharlari Kayxusrav hokimiya-

tini ko‘ngilli tan oldilar. 

Kayxusrav mil.avv. 545-yildan 530-yilgacha hozirgi Eron-

ning sharqiy hududlari, Afg‘oniston va Hindiston, O‘rta Osiyo-

dagi ba’zi viloyatlarni va Marg‘iyona, Xorazm, So‘g‘diyona, 

Baqtriya, Ariya, Gedrosiya, Sattagidiya, Araxosiya va Gand-

xarani bo‘ysundirdi. Ahmoniylar davlati hududlari Hindiston-

ning shimoliy-g‘arbiy chegaralarigacha, Hindiqushning janubiy 

yonbag‘irlarigacha yetdi. Kayxusrav shimoliy-sharqiy yo‘nalish-

larda o‘z ta’sirini mustahkamlab oldi. Shundan so‘ng Kayxus-

ravning navbatdagi yurishi natijasida mil.avv. 539-yil kuzida 

Bobil podsholigi bosib olindi. Bobil podsholigi rasman saqlab 

qolinib, uning ijtimoiy tuzilmasi o‘zgartirilmadi. Bobil shahri 

fors podsholari turadigan qarorgohlardan biriga aylantirildi. 

Bobil davlat boshqaruvida bobilliklar yetakchi o‘rinda qolaver-

---

222

di. Bobilliklarning qadimgi diniy e’tiqodlariga fors podsholari 

homiylik qildilar. Amalda Bobil mustaqil davlatdan Ahmoniylar 

satrapiyasi (viloyati)ga aylandi. Mamlakat mustaqil siyosat yu-

ritishdan mahrum bo‘ldi. Ichki siyosatda oliy harbiy va ma’mu-

riy hokimiyat fors podshosining noibi qo‘liga o‘tdi. 

Shundan so‘ng Suriya, Falastin va Finikiyaning shahar-dav-

latlari Misr chegaralarigacha Kayxusravga ko‘ngilli ravishda 

bo‘ysundilar. Finikiya, Bobil va Kichik Osiyoning savdo-hunar-

mand qatlamlari tranzit savdo yo‘llari xavfsizligini ta’minlay-

digan kuchli markazlashgan davlatdan manfaatdor edilar. Shu 

sababli, ular qudratli Fors davlatini qo‘llab-quvvatladilar.

Kayxusrav buyuk imperiyaning boshlanishiga asos soldi. 

Uning davridan boshlab, fors urug‘-qabila yo‘lboshchilari im-

periyaning oliy amaldorlari satrapliklarning noiblariga aylandi-

lar. Ular katta-katta yer va mulklar, boyliklarga ega bo‘ldilar. 

Oddiy forslar harbiy tabaqaga aylandilar, harbiy turmush tar-

zida yashadilar. Fors harbiylariga ajratilgan yerlarda qaram 

kishilar, qullar ishladilar. G‘olibona yurishlardan ulkan harbiy 

o‘ljalar, o‘n minglab asirlar olib kelindi. Asirlar shaharlar, ibo-

datxonalar, yo‘llar va sug‘orish inshootlari qurilishida ishlatildi. 

Bosh poytaxt Persepolning ulkan hashamatli saroylari ularn-

ing kuchi bilan tog‘yonbag‘rida bunyod qilindi. Vaqt o‘tishi bi-

lan oliy amaldorlar, satraplar turli yo‘llar bilan mislsiz boylik 

to‘pladilar va markaziy hokimiyatga bo‘ysunmay qo‘ydilar. Ox-

ir-oqibatda  davlat  hokimiyati  zaiflashdi  va  qariyb  200  yildan 

so‘ng halokatga yuz tutdi. 

Yangi shakllangan fors davlatining shimoliy-sharqiy chega-

ralarida jangovar sak va massagetlar yashar edi. Bu gabilalar 

azaldan Eron chegara hududlaridagi yaulovlarda ko‘chib uyr-

ganlar. Kayxusrav ularni o‘z chegaralariga bostirib kirish xavfi-

ni tugatish uchun mil.avv. 530-yilda massagetlar ustiga yurish 

qildi. Uning maqsadi massagetlarni bo‘ysundirish edi. Gerodot 

tarixida bu yurish batafsil tasvirlanadi. Massagetlar malikasi 

To‘maris tomonidan  Kayxusrav qo‘shini Amudaryoning shar-

qiy tomonida mil.avv. 530-yil avgust boshlarida bo‘lgan katta 

jangda yanchib tashlandi. Bu jangda Kayxusravning o‘zi o‘ldi-

rildi.

Mil.avv. 530-yil avgust oyida Fors taxtiga Kambiz (Qo‘mbiz) 

chiqdi. Kambiz o‘z hokimiyatini mustahkamlab, Misrga yurish-

ga  tayyorlana  boshladi.  Misr  fir’avni  Amasis  (Yaxmos  II)  bu 

vaqtda tashqi xavfni oldini olish uchun mamlakatning iqti-

---

223

sodiy-harbiy qudratini mustahkamlashga kirishdi. U yunon 

yollanma askarlarini o‘z qo‘shini tarkibiga kiritdi. Fir’avn Kipr, 

Lidiya va Bobil bilan ittifoq tuzgan edi. Lekin Lidiya, Bobil tez 

orada  Kayxusrav tomonidan bosib olindi. Kambis Misrga katta 

qo‘shin va flot bilan yurish boshladi. Shu vaqtda yaxshi tash-

kilotchi  fir’avn  Amasis  vafot  edi.  Yangi  fir’avn  Psammetix  III 

Misrni forslar bosqinidan saqlab qola olmadi. Yollanma yunon 

qismlari sarkardasi Fanes xoinlik qilib, forslar tomoniga o‘tib 

ketdi. Pelusiya yonidagi jangda va Memfis shahri himoyasida 

misr qo‘shinlari kuchli qarshilik ko‘rsatdilar, lekin misrliklar 

yengildilar. Forslar mamlakat poytaxti Memfisni bosib olib, ikki 

ming kishini qirib tashladilar. Psammetix III ning o‘g‘li ham qatl 

qilindi. Lekin Psammetixning o‘ziga Kambiz shafqat ko‘rsatdi. 

Mil.avv. 525-yil avgust oxirida Kambiz Misr fir’avni deb e’lon 

qilindi. U Misr urf-odati bo‘yicha toj kiydi va yangi XXVII sulo-

laga asos soldi. Misrni bosib olgach, Kambiz janubga Nubiyaga 

qarshi yetarlicha tayyorgarlik ko‘rmay yurush boshladi. Yetar-

licha oziq-ovqatga ega bo‘lmagan qo‘shin suvsiz sahroga tushib 

qoldi. Qo‘shinda odamxo‘rlik boshlanib, Kambiz cheki nishga 

majbur bo‘ldi. Harbiy yurish muvofaqiyatsiz tugadi. Kambiz-

ning og‘ir vaziyatga tushib qolganidan foydalanib, misrliklar 

qo‘zg‘olon ko‘tardilar. Kambiz (mil.avv. 524-yil) Memfisga qaytib, 

Misrda boshlangan qo‘zg‘olonni bostirdi. Kambiz uch yil Misr-

da qolib ketdi. Mil.avv. 522-yil mart oyida uning kichik ukasi 

Bardiya qo‘zg‘olon ko‘tarib, Eronda podsho bo‘lgani to‘g‘risidagi 

xabarni oldi. Kambiz Eronga qaytish uchun yo‘lga chiqib, sirli 

holda vafot qildi (mil.avv. 522-yil). 

Kambizning vorisi Doro I ning Behistun qoya yozuvlarida 

bayon qilingan rasmiy farazlariga ko‘ra, Kambiz Misrga yurishi-

ga  qadar  o‘zining  ukasi  Bardiyadan  shubhalanib,  uni  maxfiy 

ravishda o‘ldirishga buyruq beradi. Mag Gaumata ismli kimsa 

bundan foydalanib, o‘zini Bardiya deb e’lon qiladi va u 522-yil 

2-martda Bardiya nomi bilan taxtga o‘tiradi. Bardiya-Gaumata 

qaram xalqlarni o‘ziga moyil qilish uchun soliq va harbiy maj-

buriyatlarni uch yilga bekor qiladi. U fors urug‘-zodagonlari ning 

imtiyozlarini bekor qilish, ularning iqtisodiy va siyosiy hukm-

ronligini tugatish uchun harakat qildi. Shu sababli, u mam-

lakatdagi keng xalq ommasini qo‘llab-quvvatlashiga erishadi.

Tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, Gaumata to‘g‘risidagi faraz 

asosli emas. Hokimiyatga haqiqiy Bardiya kelgan. U yetti oylik 

boshqaruvdan so‘ng, 522-yil 29-sentabrda yetti fors urug‘ining 

---

224

aslzoda vakillari bo‘lgan fitnachilar tomonidan o‘ldirilgan. Fit-

nachilardan biri 28 yoshli Doro (mil.avv. 522–486-yillar) podsho 

taxtiga o‘tirdi. Doro I mil.avv. VII–VI asrlarda  Kayxusravgacha 

hukmron bo‘lgan Ahmoniy podsholari avlodidan edi. Doro ning 

o‘zi fors urug‘ aslzodalari oliy tabaqasiga mansubligi tufayli 

Bardiya bekor qilgan zodagonlarning imtiyozlarini qayta tiklay-

di. Doro I taxtga o‘tirishi bilan unga qarshi Bobilda ko‘taril-

gan qo‘zg‘olonni bostirayotgan bir vaqtda Fors, Midiya, Elam, 

Marg‘iyona,  Parfiya,  Sattagidiya  (hozirgi  Afg‘oniston),  O‘rta 

Osiyoning sak qabilalari va Misr qo‘zg‘olon ko‘taradi. Forsning 

o‘zida ham o‘zini Bardiya deb e’lon qilgan Vaxayazdata nomli 

kimsa Doroga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarib, Sharqiy Eron viloyat-

lari va Afg‘onistongacha bo‘lgan hududlarni bosib oldi. Mil.avv. 

521-yil 16-iyulda Doro Vaxayazdata qo‘shinlarini tor-mor qildi. 

Midiyada o‘zini Midiya podshosi Kiaksar urug‘idan deb hi-

soblagan Fravartish (Fraorti II) qo‘zg‘olon ko‘tarib, hokimiyatni 

qo‘lga oldi. Doro bu qo‘zg‘olonni ham bostirdi. Mil.avv. 521-yil 

yoziga kelib, Doro qo‘shinlari besh jangdan so‘ng Afg‘onistonni 

qayta bo‘ysundirdi. Doroning qaynotasi Dadarshish Parfiya va 

Girkaniyadagi g‘alayonlarni bostirdi. Bu vaqtda Bobilda so‘nggi 

qo‘zg‘olon boshlanib, mil.avv. 521-yil 27-noyabrgacha davom 

etdi. Doro I taxtga chiqqanidan bir yil o‘tgach, o‘z hokimiyatini 

bir qadar mustahkamladi. U mil.avv. 519-yilda O‘rta Osiyoga 

saklarga qarshi yurish qildi. Saklar podshosi Skunxa qo‘shi-

ni tor-mor qilindi. Bu yurish to‘g‘risida Doro I ning Behustun 

yozuv 

larida aytib o‘tiladi. Forslar mil.avv. 519–512-yillarda 

Frakiya, Makedoniya va Hindistonning shimoliy-g‘arbiy qismini 

bosib oldilar. Mil.avv. VI asrning oxirida Ahmoniylar davlati 

chegaralari sharqda Hind daryosidan g‘arbda Egey dengiziga-

cha, shimolda Armanistondan janubdan Nilning birinchi osto-

nasigacha yetib boradi. Doro I ning faol istilochilik yurishlari 

natijasida dunyo tarixida birinchi bor Osiyo, Afrika, Yevropada-

gi o‘nlab mamlakatlar va xalqlarni o‘z ichiga olgan ulkan im-

periya tashkil topdi. 

Doro I Shimoliy Afrikada Liviyaning bir qismini, Bolqonda 

Frakiyani, Samos va boshqa yunon orollarini bosib oldi. Uning 

vorisi Kserks Yunonistonni to‘liq bosib olishni rejalashtirgan 

edi. Fors davlatining mil.avv. 490-yilda Bolqon Yunonistonida 

go‘libona boshlagan urushi bir necha o‘n yillarga cho‘zilib ket-

di. Bir necha janglardan so‘ng forslar mag‘lubiyatga uchradilar. 

Kserks (mil.avv.486-464) Doro I ning ikkinchi xotini Atossa-

---

225

ning o‘g‘li edi. (Doro I ning o‘limidan so‘ng (mil.avv. 486-yil) taxt 

vorisligi uchun uning birinchi va ikkinchi nikohidan bo‘lgan 

o‘g‘illari o‘rtasida kurash ketganda, Atossaning ta’siri kuchli 

bo‘lgan edi. Atossa o‘zining katta o‘g‘li Kserksni taxtga o‘tqaz-

gan  edi).  Mil.avv.  465-yil  Kserks  fitna  qurboni  bo‘ldi.  Taxtga 

uning o‘g‘li Artakserks I (forscha nomi Artaxshassa) o‘tirdi. Mil.

avv. 460-yil Misrda Inar boshchiligida qo‘zg‘olon ko‘tarildi. Bu 

qo‘zg‘olon faqat mil.avv. 454-yilda bostirildi. Mil.avv. 449-yilda 

afinaliklar 200 kema bilan Kipr orolining katta qismini bosib 

oldilar. Mil.avv. 449-yil «Kalliy» sulhiga ko‘ra, forslarning Yev-

ropadagi mulklari, Kichik Osiyodagi yunon shaharlaridan voz 

kechildi. Forslar mil.avv. IV asrning birinchi yarmida Kichik 

Osiyodagi yunon shaharlari ustidan hukmronliklarini qay-

ta tikladilar. Yunon shaharlari fors davlatiga tegishli o‘lpon 

– to‘lovlarini to‘lab turdilar. O‘zaro urushlar girdobida qolgan 

yunon polislari ham barqaror fors davlatini himoyasiga o‘tishga 

harakat qildilar. 

Ahmoniylar davlatining keyingi davrida ichki ziddiyatlar, 

satraplarning o‘zboshimchaligi kuchayib, O‘rta Osiyo saklari-

ning va Misrni vaqtinchalik ajralib chiqishi yuz berdi. Lekin 

davlat chegaralari o‘zgarmay qolaverdi. Artakserks I ning mil.

avv. 424-yilgi vafotidan keyin mil.avv. 423-yilda uning o‘g‘li Ox 

(qadimgi fors tilida Vaxuka) Doro II nomi bilan taxtga o‘tirdi. 

Uning hukmronligi davrida saroy a’yonlarining ta’siri kuchayib, 

qaram xalqlarning qo‘zg‘olonlari natijasida davlat yanada zaif-

lashdi. Doro II mil.avv. 404-yil mart oyida vafot etdi. Uning kat-

ta o‘g‘li Arsak Artakserks II nomi bilan taxtga chiqdi (mil.avv. 

405–358-yillar). 

Doro II ning o‘g‘li shahzoda Kayxusrav Kichik Osiyoning 

bir necha satrapliklarning noibi hamda Kichik Osiyodagi fors 

qo‘shinlarining qo‘mondoni edi. Shahzoda Kayxusrav qobiliyatli 

lashkarboshi va davlat arbobi bo‘lib, imperiyaning o‘tmishda-

gi qudratini tiklashga astoydil harakat qildi. U taxtni egallash 

uchun akasi Artakserksga qarshi isyon ko‘tardi. Shahzoda Kay-

xusrav kuchli qo‘shin bilan mil.avv. 401-yilda Kichik Osiyodan 

Bobilga yurish qildi. Fors podshosi qo‘shinlari bilan isyonchi 

shahzoda o‘rtasida Bobildan 90 km uzoqlikdagi Kunaksda mil.

avv. 401-yil 3-sentabrda hal qiluvchi jang bo‘ldi. Jangda Kay-

xusrav o‘ldirildi, isyonchi qo‘shin yengildi. Artakserks II qo‘shin-

lariga Kariya satrapi tajribali sarkarda Tissafern boshchilik qil-

di (Tissafern mil.avv. 395-yilda shahzoda  Kayxusravning onasi 

---

226

Parasatidaning xoinlikda ayblovi bilan qatl etildi.) Kichik Osiyo-

dagi Kariya, Lidiya va Kilikiya satrapliklari ham Artakserks II 

hukmronligining so‘nggi yillarida qo‘zg‘olon ko‘tardilar. 

Artakserks II mil.avv. 358-yil vafot etdi. Uning o‘g‘li Ox Ar-

takserks III (mil.avv. 358–338-yillar) nomi bilan taxtga chiq-

di. U, eng avvalo, o‘z hokimiyatini mustahkamlash va saroy 

fitnalarini  oldini  olish  uchun  o‘z  aka-ukalarini  qilichdan 

o‘tkazdi. Yosh podsho kuchli irodaga ega bo‘lib, zaiflashib bo-

rayotgan imperiyaning kuch-qudratini qayta tiklash uchun 

qattiqqo‘llik bilan ish boshladi. U o‘zining 20 yillik hukm-

ronligi davrida imperiyada ko‘tarilgan har qanday norozilik-

ni shafqatsizlik bilan bostirdi. Artakserks III mil.avv. 345-

yil Finikiyaning qo‘zg‘olon ko‘targan Sidon shahriga qarshi 

shaxsan o‘zi qo‘shinga boshchilik qilib, qo‘zg‘olonni bostir-

di. U shaharning 40 ming aholisini qirib tashladi, aholining 

tirik qolgan qismi qullikka sotib yuborildi. Artakserks mil.

avv. 343-yil qishida qo‘zg‘olon ko‘targan Misrga qarshi yurish 

boshladi. Fir’avn Nektaneb II yuz ming kishilik qo‘shin bi-

lan forslarga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tardi, ammo mag‘lub bo‘ldi. 

Mil.avv. 342-yilda Misr qayta bo‘ysuntirildi va forslar uning 

barcha shaharlarini talon-taroj qildilar. 

G‘ayratli Artakserks III ga qarshi saroy a’yonlari haram og‘asi 

Bagoy  boshchiligida  fitna  uyushtirib,  uni  zaharlab  o‘ldirdilar 

(mil.avv. 338-yil). Artakserks III ahmoniylar sulolasining so‘ng-

gi qudratli hukmdori edi. Uning o‘limidan so‘ng Eron g‘alayon-

lar, saroy nizolari ichida qoldi. Qachonlardir qudratli bo‘lgan 

imperiya o‘z halokati sari jadal yuzlana boshladi. Bagoy Artak-

serks III ning o‘g‘li Aresni taxtga o‘tqazdi. Mil.avv. 338–336-yil-

lar. Ares ham mil.avv. 336-yilda makkor Bagoy tomonidan 

o‘ldirildi. Artakserks III va uning o‘g‘li Aresni o‘ldirgan fitnachi-

lar boshlig‘i, makkor Bagoy mil.avv. 336-yil Armaniston satra-

pi Qodomonni Doro III (mil.avv. 336–330-yil) nomi bilan taxt-

ga o‘tkazdi. Qodomon qo‘rqoq va jur’atsiz, hech kim bilmagan 

kichik bir viloyat satrapi edi. Bagoy bu zaif podshoni qo‘g‘irchoq 

sifatida qo‘yib, ulkan imperiyani o‘zi boshqarmoqchi edi. Ammo 

u adashdi. Doro III Bagoyni o‘ldirib, o‘z hokimiyatini mustah-

kamlashga kirishdi. 

Doro III uch qit’aning hududlarini birlashtirgan, lekin halo-

katga yuz tutib borayotgan imperiyaning zaif hukmdori edi. 

Qachonlardir qudratli bo‘lgan, lekin ichki ziddiyatlar girdobi-

da qolgan imperiya uning qisqa muddatli hukmronligi davrida 

---

227

halokatga uchradi. Katta moddiy boyliklar va kuchli millionli 

qo‘shinga ega bo‘lgan Doro III tashqi dushman hujumini qay-

tarish uchun mavjud bo‘lgan imkoniyatlardan foydalanmadi. 

U Makedoniyalik Aleksandr boshchiligidagi yunon-makedon 

qo‘shinlari bilan Kilikiyadan Suriyaga o‘tish chegarasidagi Issa 

yonidagi jangda (mil.avv. 333-yil) va Arbel yaqinidagi Gavgamel 

yonidagi hal qiluvchi jangda (mil.avv. 331-yil 1-oktabr) shar-

mandalarcha yengildi. Issa yonidagi jangda fors otliqlari Alek-

sandrning otliqlaridan besh marta, fors piyodalari ikki marta 

ko‘p edi. Yunon-makedon qo‘shinining intizomi, qat’iyati ko‘p 

sonli fors qo‘shinidan ustunlik qildi. Doro III Baqtriyaga qochib 

ketdi va u yerda o‘z yaqinlari tomonidan o‘ldirildi. 

Makedoniyalik  Aleksandr yurishlaridan so‘ng, Eron hudu-

di Salav kiylar davlati tarkibiga kirdi (mil.avv. 312–250-yillar). 

Parfiya davlatini parn-dax qabilalari tashkil etdilar. Kaspiy va 

Orol dengizi oralig‘ida yashagan ko‘chmanchi parn qabilalari 

mil.avv. 250-yillar atrofida Atrek vodiysidagi Niso viloyatini (Ho-

zirgi Turkmaniston) egallab oldilar. Yangi paydo bo‘lgan Parfiya 

davlati qudratli Salavkiylar davlati bilan to‘qnashdi va uning 

hududlarining bir qismini bosib oldi. Keyin esa u Parfiya davla-

ti tasarrufida bo‘ldi.

Mil.avv. 171-yilda Parfiyada podsholik taxtini egallagan Ar-

shak faol istilochilik urushlarini olib bordi. Mamlakat hudu-

di kengaydi. Parfiya davlati o‘sha davrdagi dunyoning qudratli 

davlatlari bo‘lgan Salavkiylar, Rim, Xitoy va Kushon davlatlari 

bilan  bir  qatorda  turgan.  Parfiya  Ahmoniylar  Eroni  madaniy 

taraqqiyoti an’analarini davom ettirdi. Parfiya uzoq vaqt davom 

etgan  urushlar,  ichki  nizolar  natijasida  zaiflashib,  inqirozga 

yuz tutdi. 

Vaqt o‘tishi bilan Eronning janubi, Forsda mavjud bo‘lgan bir 

necha kichik davlatlardan biri kuchayib ketdi. Bu davlat boshi-

da Soson urug‘idan bo‘lgan hokimlar turar edi. Sosonning av-

lodi Ardasher o‘z hududlarini qo‘shni viloyat hisobidan kengay-

tira boshladi. Fors viloyatlari, Kirmon va Xuziston qo‘shib olin-

di. Ardasherning  kuchayib  ketishi Parfiya  bilan  to‘qnashuvga 

olib keldi. Mil.avv. 224-yil Parfiyaning so‘nggi podshosi Artaban 

V sosoniylarning yo‘lboshchisi Ardasher tomonidan mag‘lub 

qilindi. Parfiyaning markazlari dan biri Ktesifonni Ardasher mil.

avv. 226-yilda bosib olib, o‘zini podsho deb e’lon qildi. Natijada 

Eronda yangi Sosoniylar sulolasi hukmronligi boshlandi. Shu 

bilan Eronning qadimgi tarixi tugadi.

---

228