Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

6. Arxeologik ma’lumotlar. Qadimgi Mesopotamiyadagi 

birinchi arxeologik qazishmalar XIX asr o‘rtalarida uning shi-

moliy qismi Osu riya joylashgan joyda amalga oshirildi. 1842-

yil Mosul shahridagi fransuz konsuli P.Botta Kunjik tepaligini 

qazishni boshladi. Bu joy mahalliy afsonalarga ko‘ra, Osuriya 

davlatining poytaxti Nineviya bo‘lgan. Ammo tepalikni qazishga 

mahalliy aholi dushmanlik nazari bilan qaragani uchun nati-

ja bermadi, P.Botta bu yerda ishni tuga tib, Mosul yaqinidagi 

Xorsabod qishlogida qazish ishlarini boshladi. Xorsabodda olib 

borilgan arxeologik qazishmalar o‘z natijasini berdi. Bu yerdan 

1843-yil Osuriya podshosi Sargon I ning Dur-Sharrukin saroyi 

qoldiqlari topildi. P.Botta topgan yodgorliklar Luvr muzeyi ning 

Osuriya kolleksiyasi asosi bo‘ldi. 

1845–1847-yillarda sharq tillarini yaxshi bilgan ingliz diplo-

mati G. Leyard Nimrud tepaligi (Kichik Osiyo)da arxeologik qa-

zishma ishlarini boshladi. Qadimgi mualliflar Nineviya aylana-

si bilan 84 km ni tashkil qilib, baland devor va qal’alar bilan 

o‘rab olinganini tasdiqla gan edilar. Leyardning qazishmalari 

Nineviya keng hududga joylashganini tasdiqladi. Osuriya poy-

taxti Nineviya hisoblangan Kunjik tepaligidan osur podsholari 

saroyi, bu saroydan ulkan odam-ho‘kiz, odam-sher haykallari 

topildi. Osuriya podshosi Sinaxxerib (mil.avv. VII asr) saroyi 

uning nevarasi podsho Ashshurbanipalning loy kitob lar bi-

lan to‘la kutubxonasi bilan birga topildi. Leyard topilmalari 

Londondagi Britaniya muzeyi qadimgi Sharq kolleksiyasining 

asosi bo‘ldi. Leyardning xodimi U. Rassam Kunjik tepaligida 

qazish ishlari ni davom ettirdi va harbiy manzaralar tasvirlan-

gan ajoyib relyefli boy podsho kutubxonasi bilan Ashshurba-

nipalning saroyi qoldiqlarini topdi. Rassam tomonidan Nimrud 

yaqinidagi Balavat degan joydan mil.avv. IX asrga oid Osu riya 

yodgorliklari, jumladan, harbiy yurish va xiroj keltirish tas-

virlangan to‘rt jez taxta-Balavat darvozasi qoplamasi topildi. 

Angliyalik o‘ymakor usta-xattot Jorj Smit kambag‘al oiladan 

bo‘lib, o‘ymakorlik, naqshkorlik ustaxonasida usta bo‘lgan. U 

---

87

hech qanday maxsus ma’lumot olmagan. Taniqli sharqshunos  

G. Roulingson yordami bilan muzeyda xodim bo‘lib ishlaydi. 

Nineviya xarobalariga uch marta uyushtirilgan ekspeditsiyaga 

boshchilik qildi. U Ashshurbanipal kutubxonasidagi loy tax-

tachalarda Bilgamish dostonining ayrim parchalarini o‘qidi. 

Ingliz olimlari tomonidan XIX asrning ikkinchi yarmida qa-

dimgi Shumer shaharlari Uruk, Larsa va Eredu qazib ochildi. 

XIX asr ning oxirida fransuz arxeologlari Shumer shahridagi La-

gash va uning hukmdorlarining ko‘p sonli haykallari, Gudea-

ning kumush va alebastr vazalari, «Kalxatlar stelasi», ibodatxo-

na xo‘jaligini ochdilar. 

XX asr boshlarida Amerika ekspeditsiyasi (rahbari Gilbrext) 

Nippur shahridan saroy, maktab, turar joylar va xo‘jalik bino 

larini topdilar. Shahardagi Enlil ibodatxonasi kutubxonasida 

20 ming loy taxtacha bitiklari sof shumer tilida yozilgan. Bu 

Ashshurbanipal kutubxonasidan yoshi yana 2000 yilga qa-

dimiy bo‘lgan kutubxona edi. Nippurda sopol suv quvurlari 

ham qazib ochildi. 

Nemis arxeologi Robert Koldevey 1899–1914 yillar davo- 

mida hozirgi Bag‘dod shahri yaqinidagi Bobil xarobalarida ar- 

xeologik qazishmalarni olib bordi. Arxeolog balandligi 91 metr, 

aylanasi 91 metr bo‘lgan mashhur Bobil minorasi va afsonaviy 

Bobil osma bog‘lari xarobalarini ochdi. Tarixdan ma’lumki, Bo-

bilning mashhur podshosi Navuxodonosor II o‘z rafiqasi Midiya 

malikasi Ametis (Semiramida) uchun osma bog‘ barpo qiladi. 

Bobil Midiyaning Osuriyaga qarshi yaqin ittifoqchisi edi. Osma 

bog‘lar Bobil shahrining janubida joylashgan. Osma bog‘ning 

tomonlari 123x120 metrni tashkil etgan. Bog‘ 100 bo‘lim – xo-

nadan iborat bo‘lib, poydevori 14 kameradan tashkil topgan 

edi. Bog‘ning devorlari xom g‘isht, qamish, sement va bitum-

dan iborat. Suv nasoslar bilan yuqoriga ko‘tarib berilgan. Tepa 

qavatdagi bog‘larda asriy daraxtlarni o‘stirish mumkin. Osma 

bog‘ning o‘rtasida katta maydon va basseyn bo‘lgan. Mil.avv. I 

asrda geograf Strabon Bobilga borib, osma bog‘ning suv ta’mi-

notini tavsiflagan. Bobil Old Osiyodagi Nineviya kabi ulkan sha-

har bo‘lib, Osuriyaning halokatidan so‘ng butun Old Osiyoning 

fan-madaniyat o‘chog‘i bo‘lgan. Bobilning tashqi devorida yuz-

ta bronza darvozasi bo‘lgan. 1899–1917-yillarda Bobil shahri 

xarobalaridan shahar devorlari, Navoxudonosor II (mil.avv. VII 

asr) saroyi, ishtar darvozasidan boshlangan diniy marosimlar 

ko‘chasi, bosh xudo Marduk ibodatxonasi va ulkan zikkurat 

---

88

qoldiqlari topildi. Nemis arxeologi V. Andre 1903–1914-yil-

larda Osuriyaning eng qadimgi poytaxti Ashshur shahrini 

qazib ochdi. 1933–1939-yillarda fransuz arxeologi Parro Mari 

shahri qoldiqlarini qazib, bu yerdan podsho Zimrilim saroyi 

(mil.avv.II ming yillik boshlari), 20 ming loy taxtachadan ibo-

rat xo‘jalik-diplomatik hujjatlar arxivini topdi. 1922–1924 

yillarda ingliz olimi L.Vulli qadimgi Ur shahri xarobalaridan 

oy xudosi Nannar, ma’buda Ningal ibodatxonalari, podsho 

Ur-Nammu mil.avv. III ming yillik oxirida qurgan zikkurat, 

ilk sulola davrida qurilgan maktab, ustaxona, bozor, uy-joy-

lar, ibodatxona, davlat va xususiy arxivlarini qazib ochdi. 

Leonard Vulli Ur shahrida ilk Shumer qabristonida «Pod-

sho sag‘analari»ni topdi. Bu yerda odamlarning ommaviy 

qurbonlik qilish dafn marosimi, oltin va lyapis-lazur (yoqut)

dan yasalgan buyumlar topildi. Ingliz arxeologi S.Lengdon 

Ur shahridan 250 km shimoli-g‘arbda joylashgan shumerlar-

ning Kish shahrini qazib ochdi. 

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Dajla va Frot daryosining 

quyi qismida fransuz arxeologi De Sarzek shumer madaniyati-

ni chuqur o‘rgandi. Sarzek 1877–1888-yillarda shumerlarning 

Lagash shahrini qazib ochdi. Mashhur shumer yodgorligi «Kal-

xatlar lavhasi»ni, ko‘pgina haykallar, san’at asarlari, bir necha 

ming loy taxtacha yozuvlarini ham De Sarzek topdi. Amerika 

arxeologik ekspeditsiyasi diniy, madaniy va siyosiy markaz 

bo‘lgan Nippur shahrini tadqiq qildi. Shaharda kutubxona bi-

lan xudo Bela ibodatxonasi ochildi. Ibodatxonada topilgan loy 

taxtachalar matnlari shumer tilida yozilgan. Kutubxonaning 

qazib ochilgan 80 xonasidan 50 ming matn topilgan. 

Ikkinchi jahon urushidan so‘ng Yevropa va Amerika tad-

qiqotchilari bilan birgalikda Iroq olimlari arxeologik izlanishlar-

da ishtirok eta boshladilar. Iroq olimlari Eredu shahri, Nineviya 

xarobalaridan podsho Asarxaddon saroyini topdilar. XIX asr-

ning 50-80-yillaridan XX asr boshlarigacha topilgan yodgor-

liklar yangi ilmiy usullar asosida qayta o‘rganila boshlandi. 

Shu bilan birga, Mesopotamiyaning jamiyat tarixigacha bo‘lgan 

paleolit davri (Shanidar manzilgohi mil.avv. XI–VIII ming yillik), 

neolit  (Jarmo  manzilgohi  mil.avv.  VII–VI  ming  yillik;  Xassun 

manzilgohi mil.avv. VI ming yillikning o‘rtalari va II yarmi) yod-

gorliklari o‘rganila boshlandi.

XIX asr oxiridan boshlab Mesopotamiya tarixiga oid qator 

tadqiqotlarni nemis olimlari K. Bekold, B. Maysner, amerika-

---

89

lik olimlar A. Almeted, A. L. Oppenxeym e’lon qildilar. Olimlar 

A.Oppenxeym va Kramaerlar o‘zlarining tadqiqotlarida Qadim-

gi Mesopotamiya sivilizatsiyasining boy mazmun-mohiyatini 

ochib berdilar. Mesopotamiya tarixining quyidagi yo‘nalishlari 

bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda: siyosiy tarix va 

davlat  qurilishi;  Sharq  davlatchiligining  o‘ziga  xos  xususiyat-

lari; qadimgi Mesopotamiya huquqi; madaniyat va diniy e’tiqod 

etnogenezi, shumerlarning kelib chiqishi va ularning semit tilli 

xalqlar bilan aloqasi kabilar.

Qadimgi Mesopotamiya tarixining iqtisodiy va ijtimoiy muno-

sabatlari muammolari yetarlicha o‘rganilmagan. XIX asr oxiri 

XX asr boshlarida E.Meyerning sikl konsepsiyasi bo‘yicha, har 

qanday sivi lizatsiya feodalizmdan boshlanadi, kapitalizm davri-

ga o‘tib, ichki qarama-qarshiliklar tufayli halok bo‘ladi. Shundan 

so‘ng bu sikl yana takrorlanadi, ya’ni jamiyat yana feodalizmga 

qaytadi. Shunga asoslangan holda tadqiqotchilarning ayrimlari 

bu nazariya bo‘yicha Sharqda jamiyat abadiy feoda lizm holatida 

turadi degan xulosaga keldilar. Shu sababli XX asr boshlari-

da nemis olimlari B.Maysner, P.Koshaker asarlari da qadimgi 

Meso potamiya jamiyati feodal jamiyat deb baholandi.

Tadqiqotlardagi yana bir kamchilik dalillarni tahlil qilmay, 

boricha qabul qilish bo‘ldi. Ammo keyingi paytlarda ijtimoiy 

tuzilish, xo‘jalikni tashkil etish, shaharlarning shakllanishi 

va ularning o‘rni va roli, hunarmandchilik, savdo, ibodatxona 

xo‘jaligi kabi qator muammolarga bag‘ishlangan mukammal 

tadqiqotlar paydo bo‘ldi (A. Falkenshteyn, Oppenxeym, I. Gel-

ba, V. Lemans va boshqalarning asarlari).

Mesopotamiya tarixini o‘rganish markazlari dastlab Angliya  

va Fransiyada tashkil etildi. Keyin esa XIX asrda u Germa niyaga 

ko‘chdi. Yevropada fashizmning paydo bo‘lishi ko‘pgina olimlar-

ni AQShga ko‘chishiga sabab bo‘ldi. Bu yerda hozir jahonga 

mashhur osurshunoslik markazlari faoliyat ko‘rsatmoqda. Shu 

bilan birga, hozir Fransiya, Italiya, Belgiya, Gollandiya, Turkiya 

va Iroqdagi osur shunoslik markazlari samarali tadqiqotlar olib 

bormoqda. 

---

90