Uo‘K 35. 9: 632. 9(575. 12) Kbk 42. Z—74

K.Zokirov (Farg'ona vodiysi 1973 y.)
■ M.A.Tcr-Grigoryan (Annaniston 1956 y.)
■ G.Ya.Matesova (Olma-Ota 1953y.)


■ A.Z.Borovikova (Olina-Ota 1969y.)
■ O.T.Sobirov (Farg'ona
vodiysi2018y.)


19-rasm. Urg'ochi hurishgan soxtaqalqondor serpushtliligi.


Tadqiqotlar davomidaUlug‘nortumanidanturong‘il o‘simligida yashovchi namunalardagi burishgan soxtaqalqondorning yetilgan urg'ochilari 3800-4000 tagacha tuxum qo‘yganligini aniqladik (19-rasm.). Tuxumlarining rangi och sariq, biroz uzunchoq shakl- da. Laboratoriya sharoitida tuxumlardan lichinkalarning chiqishi ro‘y berib, 07.05.2018-y. kuni tuxumlardan lichinkalar deyarli 40% atrofida chiqqanligi kuzatildi. Tabiiy sharoitda burishgan soxtaqal- qondor lichinkalarining chiqishi iyun oyining boshiga to‘g‘ri ke- ladi. Lichinkalaming rangi to‘q sariq, bir juft qora nuqta shaklda ko‘zlari, mo'ylovlari va dum qismidagi iplari bo‘ladi. Dastlabki chiqqan lichinkalar butun yoz va kuz oylarida o‘simlikning barg- larida oziqlanadi. Oktabr oyining ikkinchi dckadasidan bosh- lab o‘simlikning tanalariga ko'chib o‘tadi (XycauoB, CafiupoB, LyjioMHjmuHOB, OjinMOBa, 2019; XycauoB, CaoupoB, OjruMOBa, TyjioMrmniiHOB, TyjraMOB, 2019).


85




Adabiyotlarda burishgan soxtaqalqondoming serpushtlilipi to‘g‘risida qator mualliflar ishlarida har xil fikrlar keltirilgan. Ja
Komstok qurti - Pseudococcus comstoki Kuv. Sun’iy sha roitda, ya’ni issiqxonada yetishtirilayotgan Benjamin (Ficus ben jamina) o'simligida komstok qurti (Pseudococcus comstoki Kuv.) faol oziqlanayotganligi kuzatildi (Zokirov, Sobirov, Andijon sh., 10.02.2017-y.). Hasharot o‘simlik barglarining bandi ostida joylashgan novdalaming 4 tomonidan olindi. Hasharotlar ba’zi joy- larda 1-2, ayrim joylarda 2-3, 2-4 tadan individlardan iborat siyrak koloniyalami hosil qilgan (3miOBbeBa, 1968).
Komstok qurti tanasining ostki qismida oq pillaga o‘ralgan tuxumlar borligi qurtning o‘zi ham oq g‘ubor bilan qoplanganligi kuzatildi. Pillalar oldida harakatdagi lichinkalar ham mavjud. Pil- lalarning ichi yorib ko‘rilganda, uning ichidan ko‘p sondagi hara- katlanayotgan lichinkalar va tuxumlar ham borligi aniqlandi (Andi- jon, 10.02.2017-y.).
Olingan birinchi namunadagi pilla ichidagi harakatlanayotgan lichinkalar soni taxminan 72 tani, ikkinchi namunadagi pilla ichida- gi harakatlanayotgan lichinkalar soni taxminan 87 tani tashkil etdi.
Aynan shu joyda o‘sayotgan 3-yillik yoshga ega boflgan, Ben- gal fikusining barglarini orqa tomonida ham komstok qurtining ko‘p sondagi individlari uchradi. O‘simlikning bitta bargining orqa tomonidagi hasharotlar soni 62 tani tashkil etdi. O‘simlikning tana- sida qurtlar uchramadi. Voyaga yetgan urg‘ochilarining ostida pil- laga o‘ralgan tuxum xaltalari ham mavjud.
Laboratoriya sharoitida kuzatish uchun olingan o‘simlik bargi qurigan. Birinchi bargdagi qurtning tuxum xaltachadagi tuxumlar soni 46 tani, ikkinchi namunaning tuxum xaltachasidagi tuxumlar


86




oni 43 tani tashkil qildi. Uchinchi hasharot yorib ko‘rilganda esa, iming ichidan 16 dona rivojlanayotgan tuxumlar borligi kuzatildi i Andijon, 2.03.2017-y.).
Komstok qurti Andijon viloyati bo‘yicha 23 ta tumanning ' l ta xo‘jalik va aholi punktining jami 93 gektar ycrlarini zarar- l.igan (“O‘zbekiston Respublikasi hududida tarqalgan karantindagi /ararkunanda va begona o‘tlar ro‘yxati”, 2018).
Koksidlarning ekologik xususiyatlari va oziqlanishiga ko‘ra
guruhlanishi
Koksidlaming yangi turlarining paydo bo‘lishi ko‘pincha ular- ning harakatlanish va oziqlanish usullariga bog‘liq bo‘ladi. Ayniqsa, koksidlarning harakati juda ham sust bo‘lganligi uchun ular ozuqa o'simliklarida guruh-guruh bo‘lib joylashish xususiyatiga cga. Un- dan tashqari, ular ichida o‘ tchil o‘simliklar va ularning ildiz qismi- da oziqlanuvchi vakillari sifatida kukuntanli qurtlar ko‘rsatilsa, o‘simliklarning yerustki qismi bargida, shox-shabbalarida, tanasida soxtaqalqondor va qalqondorlar oziqlanadi (MaxecoBa, 1971).
Tana qobig‘i yupqa bo‘lgan kukuntanli qurtlar koksidlarning yer ostidagi o‘simliklar ildizi bilan oziqlanishga moslashgan va- killariga kiradi. Daraxtlarda yashovchi vakillarining terisi esa qattiq bo‘lganligi ularni turli ta'sirotlardan himoya qilib turadi. Koksid- lar tarqalishida ularning qoplag‘ichlari muhim ahamiyat kasb ctib, bu holat koksidlarni ozuqa tanlashdagi xususiyatlarida ham alohida ahamiyat kasb etadi. Jumladan, qurg‘oqchil joylar, cho‘llarda tar- qalgan koksidlarning aksariyati o‘tchil o‘simliklarga bog‘langan bo‘lib, monofaglardan tashkil topgan bo‘lsa, voha va tog‘larda tar- qalgan koksidlar polifaglar hisoblanadi.
Qalqondorlar hayotida ozuqa maydonini egallashi muhim rol o‘ynaydi. Ozuqa maydonida qalqondorlar sonini ko‘p yoki oz


87




bo‘ lishi ulaming qalqonida ma’lum bir o‘zgarishni keltirib chiqarib, bu holat ko‘pincha qalqondorlar soni ko‘payib, zichligi ortib ketgan paytda sodirbo‘ladi (Tpane3HHK0Ba, TaBpnjiOB, 2008).
Shu sababli qalqondorlaming ko‘payish paytida ozuqa may- doni uchun raqobat jarayonida ulaming bu kurashda yengilganlari- ning nobud boTishi kuzatiladi. Masalan, vergulsimon qalqondorlar qalqoni vergulga o‘xshab tuzilgan boTsa, boshqalarining qalqoni o‘zgarib cho‘zinchoq, yumaloq yoki bukilgan shakllarga kiradi. Ay- niqsa, Shionaspis avlodiga kiruvchi qalqondorlarda bu hodisa ko‘p uchraydi. Chunki, Shionaspis avlodiga kiruvchi qalqondorlarning qalqoni ancha yumshoq boTganligi uchun qalqon o‘sayotgan payt- da turli to‘siqlar yoki boshqa qalqonga tekkach, to‘siq yo‘q tomonga qayrilib ketadi. Ammo ayrim qalqondorlar guruhining ichida erkin holatda yashashi o‘zining normal holatiga, ya’ni vergulsimon shakl- ga o‘tadi. Qalqondorlar orasidagi ozuqa joyi uchun boTgan bunday raqobat tufayli ba’zi urg‘ochilaming rivojlanishi sekinlashib, ular- ning serpushtliligi ham kamayib ketadi. Qalqonining normal o‘sishi yoki uning orqada qolishi tufayli urg'ochilari qo‘ygan tuxumlar sonida ham farqlar ko‘rinadi. Qalqon qancha rivojlangan boTsa, urg‘ochining qo'ygan tuxumlari ham ko‘p boTadi. Tabiiyki, qalqon normada rivojlanmasa, urg‘ochilar kam tuxum qo‘yishadi.
Koksidlaming oziqlanish usulidagi monofag va polifaglarining tarixiy taraqqiyot va tur hosil qilish jarayonidagi o‘ziga xos xususi- yatlarini ko‘rish mumkin.
Monofaglar hayotida bir qancha foydali jihatlari bilan bir qa- torda kamchiliklami ham ko‘rish mumkin. Jumladan, monofag- laming ijobiy tomonlari shundaki, ular orasida bir xil ozuqa bilan oziqlanganligi uchun har xil hasharotlar bilan boTadigan raqobat boTmaydi. Demak, bu hol ularning yashab qolish imkoniyatlarini oshirishga xizmat qiladi. Biroq, monofaglarda faqat bir xil ozuqa isteTnol qilinishi faqat ayrim o‘simliklarga oTish ulaming tanalari-


88




da yangi belgilaming paydo bo‘lishiga olib kelmaydi. Shu tufayli tabiatda yangi tur xillari yoki turlari kelib chiqishini qiyinlashtira- di. Undan tashqari, monofaglaming tur sifatida keng tarqalmasli- giga ham sabab bo'ladi. Chunki, barcha koksidlaming tarqalishida bo‘lganidek, monofaglaming tarqalishida ularning suv, shamol orqali lichinkalari ma’lum joylarga borib qolgandan so‘ng u joyda ayni monofag turining ozuqasi boTmasligi mumkin. Natijada tar- qalgan lichinkalar nobud bo‘lishi va monofaglarning turli joylarga tarqalishi kamroq bo‘ladi.
Koksidlar ichida polifaglarining hayoti birmuncha oson kechadi. Chunki, bunday oziqlanuvchi koksidlar tarqalgan paytlarida yangi joylarida bo‘lgan turli xil o‘simliklar bilan ham oziqlanaveradi va ularning tarqalishi ancha kuchayadi. Polifaglar, polifaglardan paydo bo‘lgan lichinkalar ham yangi joylarga borganda ham shu joylar- ning muhitlariga asta moslanish jarayonida ularning tanalariga shu joyga moslanishga xizmat qiluvchi yangi belgilar paydo bo‘la bosh- laydi. Oqibatda yangi tur hosil bo'lishni boshlaydi.
Yuqoridagi fikrlardan xulosa qilinganda, monofag koksidlar- ning tarqalishi va ularda yangi turlaming paydo bo‘lishiga imkon bermaydi. Polifaglarda esa bu hol tur uchun qulay bo‘lib, ulardan asta-sekin yangi tur hosil boTishi kuzatiladi (Nate, Daniel, Benja- min, 2016).
Ushbu tadqiqot koksidlarni ozuqa o‘simligida oziqlanish bo'yicha A.F.Emelyanov taklif yetgan (1966) tasnifga ko‘ra amalga oshirildi (EMejibflHOB, 1966; 1974). Adabiyotlarda ko'rsatilganidek, koksidlar ichida monofag, oligofag va polifag usullarda oziqlanuvchi- lar ekologik gumhlariga ajratdik. Tasnif tamoyiliga ko'ra monofaglar - faqatgina bir ozuqa o‘simligida ozuqlanuvchi turlar, oligofaglar - bir oilaga mansub ozuqa o‘simliklarida oziqlanuvchi turlar sanalsa, mos ravishda polifaglar ekologik guruhi - bir va undan ko'p oilaga mansub o‘simliklar guruhida oziqlanadi (7-jadvalga qarang).


89