Universitetining pedagogika instituti maktabgacha

Foydalanilgan adabiyotlar 
• 
Ayupov T.X., Ahmadjonov X.I., Imomqoriyeva Sh.R. Samarali ta’lim berish usullari–T.: 2003. 
• 
Azizxodjayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. –T.: 2006. 
• 
Usmonov S.A. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni amaliyotiga joriy qilish. –T.: 2008. 
• 
Farberman B.L. Ilg‘or pedagogik texnologiyalar. –T.: Fan, 2000. 
• 
AKMEOLOGIYA VA UNING O’QUVCHILAR O’ZLASHTIRISHINI 
TASHXISLASHDAGI O’RNI. 
 
BuxDUPI “Boshlang’ich ta’lim nazariyasi va metodikasi” 
dotsenti, f.f.f.d H.A.Hayitov 
BuxDUPI 1-bosqich magistri G.B.Sharopova 
Annotatsiya: 
Ushbu maqolada boshlang’ich sinf o’quvchilarining akmeologik tashxislash orqali 
bilim-ko’nikmalarni takomillashtirish ilmiy-nazariy tahlil qilingan. 
Kalit so’zlar: 
bolalik davri, yetuklik darajasi, pedalogiya, ota-ona, obyekt va subyekt, akme 
termini, jismoniy soliq, akmeologiya predmeti, mazmun va formal xarakter, akmeologiya mexanizmi, 
o’z-o’zini rivojlantirish, mikro-akmeologiya, global taraqqiyot, professional shakllanish va hokazolar. 
Bugungi zamon o’quvchisi o’zlashtirish darajasi va ma’naviy takomilini zamon talablariga 
benihoyat mos holda tashkillashtirish bugungi davrning eng oily talabidir. Shu asnoda akmeologiya va 
uning o’quvchilar o’zlashtirishini tashxislashdagi o’rni bugungi zamon talabida muhim ahamiyat kasb 
etadi. Juda ko’pgina ilmiy tasniflarda odamni paydo bo’lish negizining rivojining o’zi bolalik, kattalik 
va qarilik bosqichlariga bo’linadi. Odamni bolalik davri darajasida fanlar tomonidan o’rganish doirasida 
bir-biri bilan bog’liq obyektiv ravishda pedologiya degan nom mustahkamlangan. Qarishni va qarilikni 
birgalikda o'rganadigan fanlar gerontologiya degan fanni tashkil etadi. Yetuklik darajasidagi katta odamni 
o'ganish predmeti bo'lgan fanni ko'pincha akmeologiya deb ataladi. 
Ushbu fan ilmiy bilimning tabiiy, ijtimoiy, gumanitar va texnikaviy sohalari to'qnashuvida paydo 
bo'ldi va vujudga keldi. Va u odamni maqsadga muvofiq ketma-ket maqsadga intilib, dastlabki, o'rta va 
keying yetukligida individ sifatida (murakkab tirik organism sifatida), shaxs sifatida (bu holda voqelikni 
turli tomonlarga bo'lgan munosabatni odam tomonidan o'zlashtirishi nazarga olinadi) va faoliyat subyekti 
sifatidagi (asosan professional sifatida) odam sifatida yuzaga kelish fenomenologiyasini qonuniyatlarini 
mexanizmlarini aniqlab beradi. 
Shubhasiz odamni ko'pincha fuqaro, umr yo'ldoshi, ota-ona, ma'lum konkret sohaning mutaxassisi 
sifatida yetilganligiga taqqoslab ko'rilganda akmeologiya sohasi bo'yicha ishlayotgan ba'zi bir odamlar
katta yoshdagilik tushunchasini yetuklik tushunchasiga aynan keltirib qo'yadilar. Ammo bu tushunchalar 
aynan emas. Akmeologiyada obyektiv va subyektiv omillarga katta e'tibor qaratiladi. Ular bir-birlari bilan 
o'zaro harakatda bo'lib katta yoshdagi odamni acme darajasiga erishishiga imkoniyatlar yaratadi. 
"Akme"tushunchasi yangi ilmiy fanni eng asosiysi bo'lib, quyida uning to'g'risida gap boradi. "Akme" 
termini boshida ko'proq poeziyaga oid ijodda nashrlarda qo'llanilgan. 
Insonni ontogenezidagi rivojlanishi xususidagi fanning bir bo'lagi nomini "Akme" termini bilan 
bog'laydilar. Olimlar katta odamning rivojlanishini kompleks o'rganadigan xuddi shu fanni akmeologiya 
deb atadilar. Ular ham sobitqadamlilik va qattiq turib yotilgan indivitni o'z aloqalariga voqelik bilan boy 
shaxs va faol arbob, professional sifatida namoyon etadi deganlar. Inson ontogenezida keying 
bosqichlarida ko'rinadigan va uni yetuklik bosqichigacha shakllanadigan. Katta odam o'zini individual 
shaxsiy va subyektiv rivojida ko'tarilib boradigan cho'qqini, ilmiy maktabning bu namoyondalari 
ko'pincha kulminatsiya yoki optimum deb ataydilar. 
Akademik B.G. Ananyevning ilmiy maktabida odamning ontogenezida uning rivojlantirish 
jarayonining barcha tashkilotchilarini yoritishda kompleks yondashuv qo'llaniladi va shunga ko'ra bir 
yosh darajasidan ikkinchisiga o'tishda odamning ruhiyatida va ichki dunyosida sodir bo'layotgan 
o'zgarishlarini kuzatganda ushbu o'zgarishlarning sabablarini chuqurroq tushuntirish uchun psixologiya 
faniga yaqin fanlar qo'llanishga taqazo etadi. Odamni ham avvalgi yoshidagi darajasidagi mikro-akmesini 
egallashi davomida bo'layotgan katta odamni o'zining akmesiga yoki optimumiga harakati ham kuzatiladi. 
Demak shu katta acme o'zining barcha xarakteristikalari bilan ko'p yo'nalishli va ko'p darajalik o'riladi; 
chunki u ko'plab obyektiv va subyektiv jarayonlar va holatlarni o'zaro harakati natijasi sifatida odamning 
o'zinning shaxsiy hayot ijodini ham o'z ichiga oladi. Akmeologiya tomonida uning mohiyati tabiiy, 

---

432 
ijtimoiy, gumanitar va texnikaviy fanlar bilan yaqin hamkorlikda olib boriladi. Hozirga kelib, yuqorida 
predmeti ochib berilgan umumiy akmeologiyadan tashqari har doim ko’p tomonli aspektli harakterga ega 
bo’lgan odamni konkret faoliyat sohalarida professional shakllanish va rivojlanish masalalari munosabati 
bilan akmeologiyaning yangi boshqarish, pedagogik, harbiy, sport va boshqa tarmoqlari shakllanmoqda. 
Undan tashqari odamni dastlabki o’rta va kech katta yoshi va ayniqsa o’zini jismoniy sog’lig’ning 
cho’qqisiga erishganda, o'zini ma’naviy va fuqarolik potensialining harakatlarini namayon bo’lishida va 
professional sifatidagi ish harakatlarida rivojlanishi va o’z-o’zini rivojlantirish qonuniyatlari va 
mexanizmlarini markazlashgan tushunishda keying paytlarda ilmiy doiralarga etilgan va hozirda 
kuchliroq tasdiqini topayotgan akmeologiya predmeti mohiyatining juda keng ko’lamida ahamiyati 
haqida gap ketayapti. Unga odamlarni kichik va katta jamoalarini misol keltirish mumkin: boshqaruv 
komandalari, sport jamoalari, ishlab chiqarish birlashmalari, siyosiy partiyalar, etnoslar elatlar, davlatlar 
va boshqalar hamda yangi fan predmetini ham an’anaviy tushunishida ularni rivojlanishi va o’z-o’zini 
rivojini qonuniyatlari va mexanizmlarini qidirish va tahlil etish harakatini natijasi bo’lib ularni akmega 
erishishlarini xudi o’zi bo’lib ko’rinadi. Bu holatda ular kutgan cho’qqilar yoki elarni akmesi asosiy 
fenomen bo’lib chiqadi. Ularni umumiy, xususiy alohida xarakteristikalari maqsadga yo’nalgan, tarzda 
ketma-ketlikda ochib boriladi va bayon qilinadi. Binobarin bu nomlari keltirilgan odamlar uyushmasida 
kelib chiqqan ob’yektiv omillar o’zgarishlarini o’rganish chog’da sodir bo’ladi. Masala konkret ravishda 
qo'yiladi va yechiladi. Misol uchun boshqaruv komandasi faoliyatidagi optimum uni xarakteristikasini va 
u qanday mezonlarga javob berish kerakligini demak, unda ushbu komandaga erishgan “acme” haqida 
tasdiqlamoq va oxiri ushbu komanda bu faoliyatida qo’rqmasdan optimum yoki uni xuddi o’zi acme 
darajasida ko’tarila olishi haqida so’z boradi. Yoki boshqa bir misolni ko’rib chiqamiz: davlat o’z gullab- 
yashnashiga erishdi, uni iqtisodiyoti va huquqiy munosabatlari, madaniyat, ta’limi, siyosiy hayoti, 
fuqarolarini jismoniy va ma’naviy sog’lomligi, ularni axloqiy qarashlari va ularni turmushlarini moddiy 
darajasi haqiqatdan ham ko’tarildi. Davlat o’z oldiga qo’ygan vazifasini bajardi. Bu yerda ushbu gullab 
yashnashga erishish uchun qanday mexanizmlarishga tushirilgan va harakatga keltirilganligi bosh 
masaladir. Shunday qilib akmeologiya predmetini odamni yetuklik darajasidagi rivoji bilan chegaralab 
qo’yish va o’z rivojida qaysi sharoitlarda optimumga erishadi va uni optimum qanday bo’ladi deyishi 
aniqlash bilan bir qatorda uni predmetini juda keng tushunish kerak bo’ladi. Bunga turli 
umumlashmalarni rivoji va ularni rivojida eng yuqori darajaga erishishga imkon yaratuvchi sharoitlarni 
aniqlash, hamda ushbu fanda bazaviy kategoriya sifatida akmeni chiqish va shakllarini keng kontinuumda 
konkretlashtirish har bir holatda u yoki bu inson rivojida erishgan cho’qqi belgilarini konkret 
interallashtirishi va ob’yektivlashtirishi, yoki turli jamoalarning rivojlanishlarida erishilgan cho’qqida 
akkumulyasiya qilinishi namoyonligi o’z ifodasini topadi. Shuning uchun ham akmeologiyaning ustivor 
masalalaridan biri ushbu shakllarni jiddiy ilmiy mezonlar talabiga javob bera oladigan tadqiqoti, bayoni 
ta’rifi, tushuntirilishi va tasnifnomalari muhim. Akmeologiyaning yana boshqa bir muhim taqqos etib 
bo’lmaydigan qiyin ko’rinadigan masalasi bo’lib, ob’yetiv va sub’yektiv omillarini yig’indisini 
to’plamini aniqlash bo’lib chiqadi. Bu o’z navbatida ularni o’zaro harakati natijasi o'laroq odam 
tomonidan yoki jamoa tomonidan “Akme”ga erishishda sodir bo’ladi. Odamlardagi akmeni mazmunli va 
formal rasmiy xarakteristikalari mehnatni bir-biridan yiroq sohalarida ko’pincha paydo bo’ladigan o’zini 
o’ta muhim parametrlarida (misol sarkardadagi acme va seleksioner olimdagi “acme”) bir-biridan keskin 
farq qiladilar. Ushbu akmelarni mohiyatiga kirish va ulardagi umumiylikni tushunish, ayniqsa ulardagi 
o’ziga xoslik, alohidalikni, hamda har bir odam yoki jamoa o’zining akmesiga erishish uchun harakat 
qilganliklari va uni qonuniyatlari va mexanizmlari o’zlashtirishlari uchun bilimlar zamini o’ta zarur. Bu 
bilimlar odamni ontogenezida rivojini (agar u “acme” bilan qozonsa) kichik va katta jamoa tuzilishi va 
harakatini o’rganishda (agarda ularni acme bilan qiziqsa) juda ko’p fanlar tomonidan olinadi va bunda 
yechiladigan masalalarni xarakteriga javob beradigan ushbu bilimlar intergrasiyasi juda muhimdir.