Universitetining pedagogika instituti maktabgacha

Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.
Xaydarov F. Halilova N. Umumiy psixologiya. - T. “Innavatsion ziyo”. 2019. 
2.
Xolnazarova M. Rivojlanish psixologiyasi va pedagogik psixologiya. - T. “Fan va 
texnologiyalar”. 2014. 
3.
G‘oziev E.G. Umumiy psixologiya. - T. 2 kitob. 2002 yil. “Faylasuflar” nashriyoti. 
4.
Nishonova Z.T. va boshqalar. Rivojlanish psixologiyasi. Pedagogik psixologiya. - T. 2019. 
XX ASR QISSACHILIGI TARAQQIYOTIDA FOLKLORNING LATIFA JANRI TA’SIRI. 
Hayitov Hamza Ahmadovich, BuxDUPI dotsenti 
Sayfulloyeva Dilnoza Amrulloyevna, BuxDUPI 1-kurs talabasi 
Annotatsiya: 
Ushbu maqolada XX asr qissachiligi taraqqiyotida folklorning latifa janri ta’siri 
ilmiy-nazariy tahlil qilingan . 
Kalit so‘zlar: 
latifa , qochiriq , hajviy epizod , Afandi , Sharif Rizo , o‘zbek xalq latifalari , 
O‘tkir Hoshimov , Said Ahmad , 
Latifa xalq hajviyoti janrlaridan , tanqidiy mazmundagi qisqa yumoristik hikoya hisoblanadi. 
Latifalar qadimdan O‘rta Osiyo xalqlari orasida keng tarqalgan. Ushbu janr qahramonlari jonli va 
ta’sirchan so‘zlaydigan , hazil-mutoyibaga boy, haqiqat va adolatni himoya qiluvchi zukko shaxs 
sanaladi. Latifalar qochiriq , kesatiq, piching to‘la hajviy epizod va holatlardan iborat bo‘ladi. Latifa 
syujeti soda va lo‘nda tuzilgan bo‘ladi. Dastlab latifalar Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” , 
Sa’diy Sheroziyning “Guliston” asarlarida qo‘llangan. Bu janr XI asrdan so‘ng keng tarqalib, 
rivojlana bordi. Alisher Navoiyning “Xamsa” , Rabg‘uziyning “Qissasi Rabg‘uziy “ asarlarida xalq 
orasida ma’lum va mashhur bo‘lgan latifalardan foydalanilgan. Latifa qahramoni o‘zbeklarda , 
asosan , Afandi nomi bilan yuritiladi . O‘zbek xalq latifalarini dastlab Sharif Rizo to‘plab nashr 
ettirgan . XX asr qissachiligi taraqqiyotida ham latifa janrining o‘rni beqiyosdir. Ko‘pgina adiblar 
ushbu janrga tayanib ijod qilishadi. Deyarli har bir adib hech bo‘lmaganda bir marta asar 
yaratishda latifaga murojaat qiladi. Jumladan , O‘zbekiston xalq yozuvchisi , o‘tkir nafasli jurnalist , 
jonkuyar adib O‘tkir Hoshimovning ham bir qator asarlarida hazil-mutoyibaga boy , sermazmun 
1
G’oziev E.G. Umumiy psixologiya. - T. 2 kitob. 2002 yil. “Faylasuflar” nashriyoti. 97 - bet. 

---

313 
satrlarga guvoh bo‘lamiz. Yozuvchining “Ikki karra ikki – besh “ qissasi ham bunga yorqin misol 
bo‘la oladi: 
Maktabga onam qo‘limdan yetaklab olib bordi. Gulzor hovlining ikki tomonidagi qator-qator 
oppoq xonalardan biriga kirdik. 
Chiroyli kiyingan , sochini silliq taragan bir qiz stol yonida o‘tirgan ekan. Lip etib, o‘rnidan 
turdi.
-Mana, Muhabbatxon , sizga yana bitta o‘quvchi olib keldim! – dedi onam iljayib . 
O‘qituvchi opa boshimni siladi . 
-Voy qandoq yaxshi … Bu - Mavjudaning … - shunday dedi-yu , bir menga , bir onamga 
qarab , angrayib qoldi . Chamasi , toyloqdek bo‘yimni ko‘rib hayron bo‘ldi : men Juning ukasimanmi 
, akasimanmi ? 
-Akasi! – dedi onam tushuntirib . –Sal tobi yo‘qroq edi. 
O‘qituvchi opa yana boshimni siladi . Faqat bu gal qoq ikki pallaga bo‘linganida 
tomorqadagi o‘qariqdek chuqur iz qolgan boshimga barmog‘ining uchini tegizib qo‘ya qoldi. 
-Ajab qipsiz! – dedi kulishga urinib , o‘zi kulyapti-yu , afti xuddi yig‘layotgan odamnikiga 
o‘xshaydi . 
-Familiyang nima , bolakay? – dedi menga yuzlanib . 
-Salimip! – dedim baqirib . 
-Salimovmi? – u stoldagi kattakon daftarni ochib , tez-tez yozdi . 
-Oting? 
-Qo‘shovoy! 
-Qo‘shoqvoy degin … Yaxshi . Yoshing nechada? 
Xuddi shu payt eski dardim qo‘zg‘ab , lof-qofi bilan aytish kasalim tutib qoldi . 
-O‘n besh . 
O‘qituvchi opa bir cho‘chib tushdi . Ko‘zimga xavotirlanib qarab qo‘ydi. Onam dumbamni 
shu qadar achitib chimchiladiki , iljayib qo‘ydim . 
-Muhabbatxon! – dedi onam kulimsirab . –Qo‘shoqvoy hazillashdi , o‘zi shunaqa hazilkashroq 
bola . To‘qqiz yoshga to‘ldi . 
O‘qituvchi opa yana yig‘lamoqdan beri bo‘lib kuldi . 
-Shunaqa deng … Mayli . Mavjuda qizimiz pishiq , - dedi onamga . – A’lo o‘qiyapti . – Keyin 
mendan so‘radi . – Boshqa singillaring ham bormi? 
-Bor . O‘nta! 
O‘qituvchi opaning dastlab pastki labi osilib ketdi . Og‘ir-og‘ir kiprik qoqib , onamga uzoq 
tikilib qoldi . Chamasi , to‘qqiz yilda o‘n ikkita bola tuqqan xotinni birinchi marta ko‘rib turgan 
bo‘lsa kerak . 
Onam dumbamni chimchilashdan ish chiqmasligini payqadi shekilli , biqinimni o‘ymalab oldi 
. Qitig‘im kelganidan hiringlab kulib yubordim . O‘qituvchi opa goh onamga , goh menga qarab , qisqa-
qisqa nafas ola boshladi . Qo‘lidan ruchkasi tushib ketdi . 
-Qo‘shoqvoy , - dedi qo‘rqa-pisa . – Dadangiz?.. 
-Ikkita! – dedim shosha-pisha . 
-Nima? 
-Ikkita! 
Shu gapni aytganimni bilaman! Onam uch qadam orqaga tisarildi . Eskirgan chit 
ko‘ylagining o‘ng yengini shimardi-da , yuzimga yuzimga chunonam tarsaki tortib yubordiki , 
xonadagi derazalar jaranglab ketdi . 
“ Ikki karra ikki – besh” qissasining “Maktabga kirib oldim” bobidan olingan yuqoridagi 
parcha ham beixtiyor o‘quvchida yengil kulgi qo‘zg‘aydi . Asarning to‘liq variantini mutolaa 
qilganimizda , kulgi ortida achchiq , alamli haqiqat borligiga , qissa bosh qahramoni bo‘lmish soda , 
samimiy , oqko‘ngil va juda ishonuvchan Qo‘shoqvoyning jondan aziz ko‘rgan Nargizxoni uni 
aldagani , nomusga qo‘ygani va oqibatda uning jinoyat sodir qilishga majbur bo‘lganiga guvoh 
bo‘lamiz . Unga otalik qilaman degan Rais Qo‘shoqvoydan qabih niyatlari yo‘lida foydalanishi , 
“qog‘ozga o‘rog‘liq qanddek , boshingga ko‘tarib yur “ deb olib bergan qiz 4 oyda bola tug‘ib 
berishi , o‘zi va ma’suma onasining bosh ko‘tarolmay qolishi har bir kitobxonning qalbida unga 
nisbatan achinish , rahm-shafqat uyg‘otmay qolmaydi . 
Ko‘pgina adiblar kulgi orqali atrofda ro‘y berayotgan voqea-hodisalar, ijtimoiy-iqtisodiy 
muammolarni ochib berishadi . Bu yo‘nalishda ijod qilgan juda ko‘p shoir-u yozuvchilar bor . 
O‘zbekiston xalq yozuvchisi , “O‘zbekiston Qahramoni” Said Ahmad Husanxo‘jayev turli janrdagi 
asarlari bilan kitobxonlar qalbiga kirib bordi . Adib tabiatan quvnoq , hazilkash va bu uning uning 

---

314 
asarlarida ham o‘z aksini topgan . Yozuvchining “Sobiq” hikoyasida atrofdagi kulgili vaziyatlar 
kuchaytirilib , jamiyatdagi nuqson va kamchiliklar ro‘yi-rost ochib beriladi : 
Xoh ishoning , xoh ishonmang , birinchi kuniyoq to‘qqiz tonna paxta teribman . Avvaliga 
o‘zim ham hayron bo‘lib qoldim . Tavba , shuncha paxtani o‘zim terdimmi yo birov qo‘shib 
qo‘ydimi? Ertasiga bir qaytadan o‘n g‘ayrat bilan paxta terish mana bunaqa bo‘ladi , deb ishga 
tushib ketdim . To‘qqiz yarim bo‘pti . O‘sha kuni oblastdan , Toshkentdan muxbirlar bosib ketdi . 
Ovozimni lentaga yozib , radiodan eshittirishdi . Televizorda ikki marta ko‘rsatishdi . Hamma yoqni 
xat bosib ketdi . Bunaqa obro‘ kimning tushiga kiribdi , deysiz . Ruhim tetik , bir gapirib , o‘n 
kulaman . Yo‘talsam ham “labbay” deb turishadi . Raisimiz u yoqqa borsam , u yoqqa , bu yoqqa 
borsam, bu yoqqa ergashadi . Bechora , meni yer-ko‘kka ishonmaydi . Ikki gapining birida : 
-O‘zingni tut , katta-kichikning oldida sharmanda qilma . Sen bizning mash’alimizsan . Ha , 
shundoq , soqolingni kunda olib tur . Dazmol bosilmagan shim kiyma , - deb nasihat qilib turadi … 
Mana , oktyabr oyi ham oxirlab qoldi . Mashina terimi tugay deb turibdi . Harna bo‘lsa ozroq 
terib olay , deb dalaga chiqsam , mashinam joyida turibdi . Bechorani biram chang bosibdiki , kimdir 
bo‘r bilan yoniga “Kolxozimizning sobiq mexanizatori falonchi mavsumda bir hafta dalaga chiqib 
shu mashinada paxta tergan” deb yozib ketibdi . Juda alam qildi . 
Bunaqa beodob gap yozgan odamni topib , rosa ta’zirini berardim-u , ishim tig‘izroq edi-da . 
Axir bugun yosh drujinachilar bilan rayon markazidagi somsapazlikni tekshiramiz , kaloriyasini 
aniqlashimiz kerak . 
Bu hikoyada katta maqsadlar yo‘lida intilayotgan odamni asrash , uning kuchidan oqilona 
foydalanish , hamma o‘z o‘rnida bo‘lishi , vazifasini vijdonan bajarishi lozimligi singari masalalar 
hajviya shaklida tasvirlanga . Qolaversa , halol , mehnatkash kishining kerak bo‘lmagan ishlarga 
chalg‘ib , o‘zining asosiy vazifasini bajarishga vaqt ajratolmay kulgili vaziyatlarga tushib qolishi 
juda ajoyib tasvirlangan . Asar bir qarashda oddiy hajviyadek tuyilishi mumkin , lekin uning asl 
mohiyatiga e’tiborni qaratish talab qilinadi . Asar qahramoni jonkuyar paxtakor har qanday 
majlislar , kinochi-yu rassomlar deb o‘zining qimmatli behuda o‘tkazadi . Vaholanki , o‘t o‘chirish 
komandasidagi xodimlarni pensiyaga chiqarish , polvonlarni vokzalga chiqib kutib olish , somsaning 
kaloriyasini aniqlash paxtakorning ishi emas . Ushbu hikoyadan biz har bir inson jamiyatda o‘z 
o‘rnida bo‘lib , o‘z vazifasini sidqidildan bajarishi kerakligini anglab yetishimiz lozim . 
Xulosa qilib aytganda , kulgi san’ati asarlarga o‘zgacha ruh bag‘ishlab , o‘quvchini 
zeriktirmaydi . Bunday asarlar o‘z qimmatiga ega . Qolaversa , kulgi umrni uzayishiga ham xizmat 
qiladi . Shunday ekan , Said Ahmad aytganidek:”Odam bolasi g‘azabini ham , nafratini ham 
yashirishi mumkin . Ammo bir holat uning hukmiga bo‘ysunmaydi . Bu –kulgi . 
Kulgini ichingga yashirolmaysan , yashirsang bo‘g‘zingdan portlab chiqib ketadi . 
Bir martagina berilgan umrim g‘urbatda o‘tib ketmasin , desangiz , kuling, silkinib-silkinib 
kuling”.