Universitetining jizzax filiali "psixologiya" kafedrasi "psixologik trening asoslari"

2.
 
Trening guruhlaridagi boshlovchilarni tayyorlash va attestatsiya qilish masalasi. 
Treningni qanchalik samaradorligi trenerning tayyorgarligi bilan belgilanadi. Ijtimoiy-
psixologik trening insonlar o'rtasidagi sog'lom munosabatlarning bo'lishiga erishishni maqsad qilib 
qo'yar ekan, uni o'tkazuvchi, uyushtiruvchi shaxs o'z ishini mukammal bilishi va faoliyat samarasini 
ta'minlovchi usullarni qo'llay olishi asosiy omillardan biridir. Trening o'tkazuvchiga qo'yiladigan 
asosiy shart va talablardan biri shuki, u muloqot jarayonining barcha qirralarini kasbiy va psixologik 
jihatdan mukammal darajada egallab, nazariy bilimlarni bevosita amaliyotda, trening jarayonida 
qo'llay bilishdir. Ularni odatda trenerlar, instruktorlar, boshlovchilar deb atashadi. Demak, trening 
mashg'ulotlarini uyushtiruvchi muassasa yoki tashkilotlarda eng avvalo e'tibor berilishi zarur bo'lgan 
tomoni u yerda ijtimoiy psixologik trening olib boruvchilarni o'qitish, tayyorlash, ulardan trening 
o'tkazuvchi mutaxassislarni shakllantirishdir. Shuningdek, trenerlarni tez - tez attestatsiyadan o'tkazib 
turish, ya'ni ularning nazariy va amaliy tayyorgarligini tekshirib turish maqsadga muvofiqdir. Chunki 
har bir shaxsning individualligi, ularga o'ziga xos ta'sir o'tkazish usullarini bilish, trening jarayonida 
kutilmagan vaziyatlar yuzaga kelganda udan samarali chish yo'llarini takomillashtirib borish 
treningni yanada natijaviyligini oshiradi. 
Trening o'tish jarayonida qo'llaniladigan interfaol usullar, trening mashg'ulotlarida 
foydalaniladigan turli xil metodikalar, mashq va o'yinlarning tavsifi, ularni tahlil qilish usullaridan 
foydalanilishi, shuningdek, trening davomida yuzaga kelgan vaziyatlarni konstruktiv usullar orqali, 
operativ ravishda echimini to'ish qobiliyatini rivojlantirish zarur. 
Trener avvalo o'zgalar shaxsiga xos bo'lgan xususiyatlarni juda yaxshi bilishi va bundan 
inglizlar aytganidek: « O'zgalar psixologiyasini bilish ular ustidan xukmronlikning bir shaklidir» 
degan naqlni esdan chiqarmaslikdir, lekin bunda pedagogik alg'truizm ya'ni, o'zgalar manfaatini 
o'zinikidan ustun qo'yish xislati, o'zining shaxsiy fazilatlari va psixologiyasini mukammal bilishi va 
uni boshqara olish qobiliyatiga ega bo'lishi zarur. Har qanday chigal yoki ziddiyatli vazi- yatlardan 
chiqib ketishgina emas, balki uni oldini ola bilish, vaziyat to'g'ri kelganda esa bartaraf etib, 
ishtirokchilarga to'g'ri maslahat bera olishi, empatiya, ya'ni o'zgalar holatlarini chuqur his qila olish 
qobiliyatining mavjudligi, o'zgaruvchan, moslanuvchan aql sohibi bo'lish, kutilmagan holatlarga 
o'zini oldindan tayyorlash, o'zini yo'qotmaslik, o'z xatti-harakatlarini doimo ma'lum maromda ushlash 
va kerak bo'lsa o'zidagi motorikani rivojlantira olish, o'zgalar nutqi, reaksiyalarini aniq tushunish va 
tinglash, mimika va mohiyatlar harakatini to'g'ri talqin etish va tushunish, tinglovchilar va o'yin 
ishtirokchilarining ehtiyojlari va qiziqishlariga qarshi bormasligi, rejalashtirish qobiliyatining bo'lishi, 
oldindan kutilayotgan jarayonning barcha muhim va nomuhim jihatlarini oldindan taxminan bo'lsa 
ham tasavvur qilib, aniq reja tuza olishi, o'ziga ishonch, e'tiqodning mavjudligi, real tafakkur va 
irodaning bo'lishi ko'zda tutiladi. 
Boshlovchi trenerning asosiy vazifalari ham uning shaxsiga qo'yiladigan talablardan bevosita 
kelib chiqadi. Ya'ni u: 
a) avvalo ta'lim dasturiga ega bo'lishi kerak; 
b) dasturga mos ssenariylar tanlay bilish, kerak bo'lsa, har bir aniq holat va vaziyatga 
moslashtirish, mashg'ulotlarni tashkil qilishda ham ushbu holatlarga e'tibor qaratish shart; 
v) qatnashchilarning yoshi, jinsi, kasbiy malakalari, madaniyat darajasi va ehtiyojlariga mos 
ravishda dastur va ssenariylarga o'z vaqtida tuzatishlar kiritish qobiliyatiga ega bo'lishi, mashg'ulotlar 
shakli, vaqti, joyini ham yuqoridagi omillarga mos ravishda tanlashi ularning samaradorligiga 

---

bevosita ta'sir ko'rsatadi. 
Trening ishtirokchilarini mashg'ulot boshlanishidan avval mavzu bo'yicha matnlar bilan 
ta'minlash va ma'ruzalarni iloji boricha trenerning o'zi o'qib, amaliy mashg'ulotlarga ham begonalarni 
jalb qilmagani ma'qul, chunki bu yerda “nimaga o'rgatish” va “qanday o'rgatish” degan savollarga 
javobgar shaxs bir kishi bo'lsa, harakatlarda uyg'unlik bo'lishi mumkin. 
Ijtimoiy-psixologik treningda boshlovchi roliga duch kelgan shaxslarni jalb qilib bo'lmaydi. 
Chunki mashg'ulotlarni o'tkazuvchi maxsus tanlovda ishtirok etgan bo'lishi va unda uning 
komunikativ mahorati, o'z-o'zini nazorat qila olish qobiliyati, bosiqligi, hissiyotlarining muqobilligi, 
ularga ma'lum ma'noda turg'unlik xos bo'lishi shart. Tanlov umuman, xolis ekspertlar, trenerlarni 
tayyorlash kurslari ham nisbatan uzoq muddatga mo'ljallangan mashg'ulotlar ti- zimidan iborat 
bo'ladi.
Ijtimoiy-psixologik treningda samarali muloqotga erishish uchun quyidagi omillar hisobga 
olinishi maqsadga muvofiq: 
a) maqsadning aniq bo'lishi, uning boshlovchi va ishtirokchilar tomonidan bir xil idrok qilinishi 
va tushunilishi. Demak, bu o'rinda guruhiy va individual maqsadlar o'rtasidagi moslik va 
kelishuvning mavjudligiga e'tibor qaratilishi shart; 
b) ikki tomonlama muloqotning mavjudligi, ya'ni fikr va hissiy kechinmalarning aniqligi, 
ochiqligi va rostgo'ylik tamoyillariga e'tibor berish; 
v) faol ishtirok va guruhdagi liderlikning a'zolar o'rtasidan teng taqsimlanishiga erishish, ya'ni 
guruhda yaqqol ko'zga tashlangan lider yoki doimo o'z hissiy kechinmalarini va irodasini boshqalarga 
o'tkazishga harakat qilayotgan shaxsning bo'lmasligi; 
g) ta'sir ko'rsatish yoki ruhiy tazyiqning ishtirokchilar bilimlari, qobiliyatlari va malakalariga 
asoslanishi, lekin bunda boshqalarning kamsitilishiga yo'l qo'ymaslik; 
d) qaror qabul qilish va munozaralarini yakunlash bosqichlarida vaziyatga qarab, 
boshlovchining tashabbusini o'z qo'liga olish huquqidan foydalanishi; 
e) tortishuvlarga doimo to'g'ri, oqilona, konstruktiv tus bera olish, bu omil ishtirokchilar 
tashabbuslarini qo'llab-quvvatlaydi va ulardan shakllanadigan sifatlarning mustahkamlanishiga zamin 
hozirlaydi; 
j) guruh faoliyatining samaradorligi masalasi ham o'sha guruh a'zo lari tomonidan baholanishi 
o'yin munozarani yana davom ettirish yoki to'xtatish masalasiga oydinlik kiritadi, aks holda 
boshlovchi bu mas'uliyatni o'z bo'yniga olsa unda guruh o'z faoliyatidan qoniqmay qolishi mumkin; 
z) birinchi guruh a'zolarining maksimal tarzda o'zini ko'rsatish, hattoki, o'zidagi yashirin 
emotsiyalarni va yangiliklarni namoyon etishga undash lozimki, toki u har qanday sharoitda ham o'z 
individualligini ko'rsatish qobiliyatiga ega bo'lsin. 
Shunday qilib, ijtimoiy-psixologik trening samaradorligi bir tomondan, ishtirokchilarni faol 
qatnashishlarini va o'zlarini erkin his qilishlariga bog'liq bo'lsa, ikkinchi tomondan, bu narsa 
boshlovchi, trener shaxsining psixologik xususiyatlariga bevosita bog'liqdir. Shuning uchun ham 
trenerda ijtimoiy- psixologik trening o'tkazish tajribasi yetishmasa, u o'ziga xos va mos auditoriyani 
topib ishlashi, kattalar guruhi yoki noma'lum kishilar bilan ishlash uchun yetarlicha tayyorgarlik 
ko'rishi lozim. Chunki agar u o'z amaliy faoliyatini boshidayoq mag'lubiyatga uchratsa, hech qachon 
u trening mashg'ulotlari o'tkaza olmasligi mumkin. Bu holat unda shaxsiy tushkunlikni keltirib 
chiqarib, o'zi yordamga muhtoj bo'lib qoladi. Boshlovchi ham o'z faoliyatini amalga oshirishda 
yuqorida ta'kidlanganidek, ijtimoiy-psixologik treningning turli shakllaridan ma'qulroq turidan 
boshlashi mumkin. Masalan: o'zidan yosh bo'lgan bolalar guruhida turlicha oson o'yinlar tashkil 
qilish, savol-javob guruhlarini uyushtirish, dumaloq stol atrofida turli hayotiy muammoli masalalarni 
muhokama qilishga o'rgatish mumkin. Psixodramatik o'yinlar, ayniqsa, sotsiadramalar shaxsdan 

---

yuksak kasbiy sifatlarni, insonlar bilan ishlash tajribasini talab qiladi. 
Boshlovchi trenerdan talab qilinadigan psixologik kasbiy faoliyatning asl mohiyati shundaki, 
odamlar ko'ziga, xatti-harakatiga qarab, ularning niyat va istaklarini, treningda ishtirok etish 
qobiliyatini taxminan oldindan chamalab olishi hamda o'yin davomida mohirlik bilan ular harakatini 
zimdan boshqarish qobiliyatiga ega bo'lishi shart. Shuning uchun maxsus ijtimoiy psixologiya 
kurslarida tahsil olmagan, kasbiy tayyorgarlikka ega bo'lmagan shaxslar treningni boshqara 
olmaydilar. Bundan tashqari boshqaruvchi shaxslardan fidoyilik, o'z manfaatini o'zgalardan yuqori 
qo'ymaslik, sabr, chidam, tezkorlik, fahm-farosat sifatlari talab qilinadi. Bu sifatlar ma'lumki, nafaqat 
nazariy tayyorgarlik asosida balki, ko'proq hayotiy muloqot va ijtimoiy faoliyatning barcha turlarida 
faol ishtirok etish natijasidangina qo'lga kiritiladi.