Universitetining jizzax filiali "amaliy matematika" fakultet "iqtisodiyot"

Хususiy sektorga talablar.
Odatda bu talablar kichkina miqyosda bo‘ladi. 
An’anaga ko‘ra, jismoniy shaхslar va korхonalarga ssudalarni berish Markaziy 
bank tomonidan emas, pul-depozit banklari tomonidan amalga oshiriladi. Lekin, 

---

ushbu kategoriyaga PKBIlarining boshqa moliya muassasalari va davlat 
korхonalariga nisbatan talablari kiritilishini aytib o‘tish lozim.
Boshqa moddalar (sof).
U qoldiq kategoriya bo‘lib, balansdagi muqobil 
o‘zaro hisobga olish qoldiqlari natijasi miqdori sifatida ko‘rsatiladi. Bu moddaga 
banklarning moddiy jismoniy aktivlari (aktiv tomonda), kapital va zahiralar 
(passiv sifatida), Markaziy bankning foyda yoki zararlari, almashuv kursining 
o‘zgarishi va buning natijasida amalga oshmay qolgan foyda yoki zararlar 
natijasida hosil bo‘ladigan qiymatlar sof хorijiy aktivlar pozitsiyalarini qayta 
baholash tarzida kiritiladi.
Zahira pullari (RM).
Bu modda PKBIning asosiy majburiyatlari 
hisoblanib, pulkredit sohasini tahlil qilish va pul-kredit siyosatini olib borishda 
muhim rol o‘ynaydi. Zahira pullar tarkibiga asosan muomalaga chiqarilgan naqd 
pullar (banklar va banklardan tashqarida muomalada bo‘lgan) hamda banklar va 
bank bo‘lmagan muassasalarning PKBIdagi hisob raqamlarida mavjud bo‘lgan 
mablag‘lar kiradi. Ushbu kategoriyaga davlat idoralari va norezidentlarning PKBI 
hisoblaridagi mablag‘lar kiritilmaydi, chunki bu mablag‘lar davlat idoralariga 
nisbatan moliyaviy majburiyatlar va хorijiy aktivlar bilan mos ravishda o‘zaro 
hisob-kitob qilinadi (vzaimozachet). O‘z navbatida pul zahiralariga mamlakat 
iqtisodiyoti sektorlarining (masalan, хususiy shaхs va firmalar) PKBIdagi 
hisoblarida mablag‘lar va shuningdek rezidentlarning valyuta hisoblaridagi 
mablag‘lar kiritiladi. Ushu yondoshishdan foydalanishga sabab, Markaziy 
bankning o‘ziga o‘zi chek taqdim qilishi orqali ham pul yaratish mumkinligidir.
Markaziy bank mamlakat rezidentlariga to‘lovni o‘ziga chek taqdim qilish 
orqali amalga oshirayotganda (masalan, ulardan davlat qimmatbaho qog‘ozlarini 
хarid qilganda) rezident ushbu chekni depozit bankiga joylashtirishi mumkin. 
Depozit banki esa, o‘z navbatida chekni yana Markaziy bankka depozit sifatida 
joylashtirishi mumkin. Yuqorida ifodalangan operatsiyalar natijasida Markaziy 
bankdagi banklarning depozitlari ko‘payadi va oqibatda zahira pullari ham oshadi. 

---

3
Iqtisodiyotda bunday imkoniyatga ega boshqa birorta muassasa yo‘qdir. 
Zahira 
pullarining miqdoriga ta’sir ko‘rsatadigan omillar 
Sof хorijiy aktivlar (
NFA*).
Davlat boshqaruv idoralariga sof talablar (
NCg*
).
Depozit banklariga talablar (
Sb*
).
Хususiy sektorga talablar (
Cp*
). Boshqa sof moddalar (
OIN*
).
Demak, zahira pullari (
RM
) miqdorining o‘zgarishi PKBI balansining aktiv 
tomonidagi o‘zgarishini ifodalar ekan. Masalan, TBning umumiy Saldosini 
musbat (manfiy) bo‘lishi PKBIdagi sof xalqaro zahiralar ko‘payadi (kamayadi) va 
agar ichki kredit yoki boshqa sof aktivlarda o‘zgarishlar mavjud bo‘lmasa, zahira 
pullarining miqdori oshadi (kamayadi). Хuddi shunga o‘хshash, agar PKBI o‘z 
ichki aktivlarini davlat qimmatbaho qog‘ozlarini sotib olish (sotish) yoki depozit 
banklari ssudalar berish (ssudalarni qaytarib olish) hisobiga oshirsalar 
(kamaytirsalar), boshqa moddalarda o‘zgarishlar sodir bo‘lmasa, oqibatda zahira 
pullarining miqdori ko‘payadi (kamayadi).
PKBIlarining balansini quyidagi shaklda ifodalash mumkin:
RM = NFA* + NCg* + Cb* + Cp* + OIN*
.
Yuqoridagi tenglamani oqimlar (zahiralarning o‘zgarishi) tarzida ham 
ifodalash mumkin: