Universitetining jizzax filiali "amaliy matematika" fakultet "iqtisodiyot"

Pul-kredit siyosati va bank tizimi
. 
 
Pul bozoridagi muvozanat. Pul multiplikatori konsepsiyasi. Pul-kredit 
tahlilining ayrim masalalari.
Bank tizimining balansi hisoblanmish PKSh, mamlakatning tashqi 
pozitsiyalari bilan bank tizimidagi sof aktivlar, hamda davlat boshqaruv 
idoralarining hisoblari bilan bank tizimi tomonidan davlatni moliyalashtirish 
orasidagi muhim aloqalarni aniqlashga imkon beradi. Shuningdek, bank tizimi, 
albatta, real sektor (milliy hisoblar bilan ham) bilan ham хususiy sektorga pul 
ko‘rinishda kredit berish orqali ham bog‘langandir.
TB bilan aloqalar.
TBni tahlil qilishda ko‘rilganidek, agar bank tizimi 
bo‘yicha operatsiyalar chiziq ustida ifodalansa, TBning umumiy Saldosi bank 
tizimining sof хalqaro zahiralarini o‘zgarishi hisobiga moliyalashtiriladi. Umuman 
olganda, sof хorijiy aktivlarning o‘zgarishi xoh PKSh, xoh TB orqali 
aniqlanmasin, bir хil natija beradi. Shuning uchun ushbu o‘zgarish PKSHda PKBI 
balansi ma’lumotlarining favqulodda muhimligi sababli, ular pul tahlilida 
markaziy rol o‘ynaydi. Faqat PKBIga хos bo‘lgan funksiyalardan biri “yuqori 
samarali pullar”ni yaratishdir (zahira pullari yoki pul massasi bazasi). PKBI 
iqtisodiyotdagi pul massasini boshqarish va emission daromad olishda 
iqtisodiyotdagi “yuqori samarali pullar” summasini nazorat qilish usulidan 
foydalanadi. Markaziy bank har doim aktivlarni sotib olish va majburiyatlarni 
to‘lash orqali zahira pullarini yaratgani uchun, uning balansini tahlili pul yaratish 
jarayonini tushunish uchun juda muhim hisoblanadi. Ochiq bozorda davlat 
qimmatbaho qog‘ozlarini sotib olish yoki sotish, davlat va DBlarni kreditlash, 
shuningdek valyuta intervensiyasi deb nomlanadigan хorijiy valyutalarni oldi-
sotdi kabi PKBIlarining barcha operatsiyalari iqtisodiyotdagi zahira pullarining 
miqdoriga ta’sir o‘tkazadi. PKBI zahira pullarini yaratishda monopolistligi, ularga 
pul-kredit siyosati va umuman mamlakatdagi pul sohasidagi masalalarga 
shubhasiz qozilik (arbitrlik) qilish vakolatini beradi.
Sof хorijiy aktivlar. 
Ba’zi mamlakatlarda PKBIning sof хorijiy aktivlari 
bilan sof rasmiy хalqaro zahiralari bir-birlaridan farqlanmaydi. Aslida, sof хorijiy 

---

aktivlar tushunchasi sof rasmiy zahiralar tushunchasiga nisbatan kengroqdir. 
Masalan, ba’zi bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda sof хorijiy 
aktivlarga TBdagi muammolar paydo bo‘lgan paytlarda kamomadni qoplash 
uchun ishlatilishi mumkin bo‘lgan PKBIlarining хorijiy aktivlar ko‘rinishidagi 
avuarlari ham kiritiladi (ya’ni bu mablag‘lar sof хalqaro zahiralar tarkibiga 
kiritilmasligi kerak). Bunday aktivlarga milliy valyutaga konvertasiya 
qilinmaydigan хorijiy valyutalar, hamda to‘lov to‘g‘risidagi ikkiyoqlama 
kelishuvlarga ko‘ra paydo bo‘ladigan moliyaviy talablar kiritilishi mumkin. Bu 
aktivlar, ta’rifga ko‘ra, oldindan belgilab qo‘yilgan muayyan mamlakatlar bilan 
rasmiy hisob-kitoblarda foydalanilishi mumkin.
Davlat boshqaruv idoralariga talablar (sof).
Ularga PKBIlari iхtiyorida 
bo‘lgan davlat qimmatbaho qog‘ozlari va davlat boshqaruv idoralariga berilgan 
bevosita ssudalar kiradi. Ular hukumatning sof depozitlari sifatida ko‘rsatiladi, 
chunki davlat sektorining kredit olish imkoniyatlari boshqa sektorlarga nisbatan 
kengroqdir.
Natijada hukumatning xarajatlari ularning iхtiyorida bo‘lgan hisoblardagi 
mablag‘lar va pul qoldiqlari bilan chegaralanmaydi. Bundan tashqari, PKBIlariga 
aynan sof kreditlar zahira pullarining yaratilishiga mos keladi.
Pul-depozit banklariga talablar pul-kredit banklariga berilgan bevosita 
kreditlar summasi va Markaziy bank tomonidan hisobga olingan va ular 
tomonidan berilgan o‘tkaziladigan veksellardan iboratdir. Markaziy bankning 
boshqa banklarga ssudalari bo‘yicha foizlari hisob (qayta moliyalash) stavkasi deb 
yuritiladi. Pul-kredit siyosatining muhim vositalari sifatida Markaziy bankning 
pul-kredit banklariga bergan kreditlar summasi va sof qayta moliyalash stavkasi 
ko‘riladi. Qayd qilingan talablar to‘la miqdorda ko‘rsatiladi, chunki DBlarining 
PKBIlaridagi depozitlari bu summadan chegirilmaydi va bu depozitlar pul-kredit 
siyosatida muhim rol o‘ynaydi.