Университети

 
1.1. АРХЕОЛОГИЯ ВА ТАРИХ
Агар археология фани тарихни ўрганар экан, тарих фанидан қандай 
фарқли томони бор? Археология тарих фанининг таркибий қисмидир. Тарих 
асослари археологиядан бошланади. Маълумки, кишилик жамияти тарихи 
тарихий манбалар асосида ўрганилади. Тарихий манбалар ўз навбатида 2 
турга бўлинади.
1.
Моддий ашёвий манбалар
- ўтмишда инсон қўли билан бунёд 
этилган тарихий жараён изларини ўзида акс эттирувчи ва кишилик жамияти 
тарихини ўрганиш имконини берувчи, ҳозирги кунгача сақланган ҳар қандай 
осори атиқалар моддий ашёвий манбалардир. 
2.
Ёзма манбалар
– инсон томонидан ёзиб қолдирилган барча 
манбалар. 
Археология фанининг методологик асосларини тарихий исчиллик, 
холислик, объективлик тамойиллари ташкил этади, қадимги жамиятларнинг 
тарихий кетма-кетликда ривожланишини ўрганиш археология дала амалиёти 
вазифасига киради. Археология тарих каби ёзма манба материалларидан 
фойдаланади. Аммо, археология аксарият холларда асосан археологик 

---

52 
маълумотлар асосида жамият тарихий тараққиёти ҳақида умумий тасаввур ва 
тушунчалар беради. Агар, ер юзида инсон пайдо бўлишидан то ҳозирги 
кунгача 3 миллион йил бўлган бўлса, унда кишилик жамияти тарихининг 
99% даврини ўтмиш моддий манбалар асосида археология фани ўрганса, 
қолган 1% давр эса ёзма манбалар асосида тарих фани ўрганади. Бу билан 
кишилик жамияти тарихида ёзма манбаларнинг пайдо бўлиши билан 
археология фани чегараланмайди, аксинча энди моддий манбалар билан ёзма 
манбалар таққосланилади, таҳлил қилинади. Энг қадимги ёзма манбалар ҳам 
археология фани махсули асосида топилган ва эпиграфика фанига тортиқ 
қилинган. Ёзма манбалар ҳудудий жиҳатдан нисбий бўлиб, уларнинг энг 
қадимийси мил. авв. III минг йилга тегишли Ғарбий Осиё ёзма манбалари 
бўлса, Австралия тарихи ёзма манбалари эса 1788 йилдан бошланади. (Colin 
Renfrew, Paul Bahn. Archaeology: Theories, Methods and Practice. London. 2004. 
P. 12-13)