Университети

Яҳё 
Ғуломович Ғуломов
нинг бутун ҳаёти ватанимизнинг тарих фанини пайдо 
бўлиши ва тараққиёти билан бевосита боғликдир. 
Яҳё Ғуломович Ғуломов 1908 йилнинг 1 майида Тошкент шаҳридаги 
Мадраса мударриси оиласида таваллуд топди. Отасидан жуда эрта қолиб, 
бошланғич қизлар мактабида дарс берадиган онаси қўлида тарбияланади. 
1921 йилдан эса, болалар мактаб интернатида, бошланғич таълимнинг 6 
синфини тугатгандан кейин эса, халқ таълими йўналишидаги эркаклар 

---

102 
института (1921-1926 йй.)ни тугаллагандан кейин, Тошкент шаҳридаги 
бошлангич мактабда дарс беради. 
1921-1930 йилларда Яҳё Ғуломович ўша даврлардаги Ўзбекистоннинг 
биринчи пойтахти Самарқандда ташкил этилган Ўзбек Давлат педагогика 
академиясига ўқишга кирган. 1921 йилдан – 1931 йилгача Я.Ғуломов Халқ 
Комиссарлари ҳузуридаги тарих кабинетини асистенти ва аспиранти, 1933-
1940 йилларда эса қадимги ёдгорликлар ва санъатни сақлаш қумитасини 
(Узкомстарис) илмий ходими ва илмий котиби лавозимларида ишлади. 
Айнан шу даврлардан Яҳё Ғуломов археологик разведкаларда ва археологик 
қазишмаларда иштирок этади, ҳамда археология билан яқиндан танишади. 
Ўша даврнинг энг йирик тарихчи, шарқшунос ва археологлари билан 
бирга экспедицияларда бўлиб, уларнинг тажрибаларини ўрганади. 1933 
йилда у М.Е.Массон бошчилигидаги Термиз экспедициясида, шарқшунос 
олим А.Ю.Якубовский ташкил этган Зарафшон экспедициясида, 1936-1938 
йилларда эса, С.П.Толстов бошчилигидаги Хоразм экспедициясида бевосита 
иштирок этади. 
1940 йилдан бошлаб, Я.Ғ.Ғуломов Иттифоқ Академияси Ўзбекистон 
филиалининг бўлим бошлиғи бўлди. 1943 йилдан бошлаб эса, янги ташкил 
этилган Узбекистан ФА Тарих института филиалининг қадимги ва ўрта 
асрлар тарихи бўлимининг бошлиги лавозимларида ишлади. 
Я.Ғ.Ғуломов 1943 йилда "Хива ва унинг ёдгорликлари” мавзусида 
номзодлик, ва 1950 йилда эса, “Хоразмни кадимги даврлардан бугунги 
кунгача сугорилиши тарихи" мавзуида докторлик диссертациясини ҳимоя 
қилади. 1955 йилда профессор унвонини олади, 1956 йилда ЎзФА мухбир 
аъзоси, 1966 йилда эса, ЎзФА академиги этиб сайданди. Я.Ғ.Ғуломов 
ҳақиқий олим сифатида бирон-бир лавозимга ўтиришни орзу қилмади, шунга 
қарамай 1956-1959 йилларда ЎзФА Тарих ва археология институтини 
директори лавозимида ишлади. 
Я.Ғ.Ғуломов талантли инсон сифатида, ўзининг юртини тарихини 
ўрганишга жон-дилидан интилганлиги туфайли, студентлиги йиллариданоқ 

---

103 
уни ўрганишни бошлади. Шунинг учун у, Давлат педагогика академиясининг 
студента бўлиб ўқиб юрган пайтиданоқ йирик домлаларининг маърузаларини 
мароқ билан тинглади. Бу даврдаги унинг домлалари қаторига таниқли 
тарихчилар, шарқшунослар ва маърифатчилар Булат Солиев, Муса 
Саиджонов, Абдурауф Фитрат кабилар эдилар. 
Я.Ғ.Ғуломовга жуда кўп нарсани ўргатган олимлардан яна бири 
В.Л.Вьяткин эди. В.Л.Вьяткин аслида Ўрта Осиё шароитида ўсганлиги 
сабабли маҳаллий ўзбек, тожик тилларидан ташқари араб ва форс талларини 
ҳам биладиган, шу билан бирга араб алифбосида ёзилган тарихий 
манбаларни ўқий оладиган шарқшунос олим эди. Бундан ташқари 
В.Л.Вьяткин таниқли археолог ҳам эди. Шунинг учун Я.Ғ.Ғуломов 
В.Л.Вьяткиндан жуда кўп нарсани ўрганишга ҳаракат килди. Айниқса, 
Самарқанд шароитида археология бўйича ўрганиши мумкин бўлган ягона 
устоз ҳам ўша пайитда фақат В.Л.Вьяткин эди. Кейинчалик, домла 
Я.Ғуломовда шарқшунослик фани манбаларини археологик манбалар билан 
кўшган ҳолда ишлаганлигининг сабабларидан бири 
ҳам устози 
В.Л.Вьяткиннинг таъсиридан бўлиши ҳам мумкин. 
Я.Ғ.Ғуломовнинг рус шарқшунос, тарихчи ва археолог олимлари билан 
доимий мулоқотлари, ёшлигидан бошлаб йирик олимларнинг маърузаларини 
тинглаганликлари натижасида, ҳаётда ҳам шу устозларнинг йўлидан 
боришига, тарих, археология, шарқшунослик ва этнография фанларини 
хулосаларини қўшган ҳолда мақола ва монографиялар ёзишига имкон 
яратди. Шунинг учун домла Я.Ғ.Ғуломовни Ўрта Осиёнинг энг йирик 
археологлари 
ва 
шарқшунослари 
С.П.Толстов, 
М.Е.Массон, 
А.Ю.Якубовский, 
А.М.Беленицкий, 
А.Н.Бернштам, 
В.А.Шишкин, 
М.М.Дьяконов каби йирик олимлари қаторига қўшиш мумкин. 
Я.Ғ.Ғуломов Ўрта Осиё халклари тарихини ўйлар экан, доимо энг 
долзарб масала сифатида, халқимиз тарихида ирригацияни ўрни ва ролини 
жуда яхши тушунганлиги туфайли ҳаётининг жуда катта қисмини айнан 
ирригация тарихини ўрганишга сарфлади. Шунинг учун ҳам, ўзининг 

---

104 
докторлик диссертациясинииг мавзусини ҳам айнан ирригация тарихидан 
олди. Кейинчалик, ирригация соҳаси бўйича жуда кўплаб шогирдларига 
номзодлик ва докторлик диссертацияларига мавзуни айнан ирригация 
тарихидан берди. 
Домла қизиққан яна бошқа бир йирик йўналиш бу ибтидоий давр-тош, 
бронза даври жамоаларини ўрганиш мавзуси энг долзарб мавзулар қаторидан 
ўрин олган эди. Шунинг учун домла Я.Ғуломов ўзининг шогирдларини олиб 
қуйи Зарафшон воҳасида Моҳандарё экспедициясини ташкил этди ва 
натижада бу воҳада неолит даврига оид калтаминор маданияти ва бронза 
даврига оид замонбобо маданияти ва жуда кўплаб ёдгорликлар топиб 
ўрганилди. 
Домланинг илмий фаолиятида тош даври ёдгорликларини ўрганиш 
алоҳида. ўринни эгаллади. Шунинг учун Тошкент воҳаси ва Фарғона 
водийсидаги бир қатор тош даври ёдгорликларини - Обираҳмат, Кўлбулоқ, 
Селунғур, Обишир мукаммал ўрганилди. Ўзбекистон ҳудуди бир неча юз 
минг йиллар муқаддам илк одамлар томонидан ўзлаштирилганлиги айтиб 
ўтилди. 
Я.Ғ.Ғуломов ўзининг жўшқин фаолияти давомида энг асосий эътиборни 
Ўзбекистоннинг жуда кўплаб ҳудудларида археологик қазишма ишларини 
ташкил этиб халқимиз тарихи ва қадимги маданиятини мукаммал ўрганишга 
ҳаракат қилди. Жумладан, Самарқанддаги Афросиёб ёдгорлиги, Фарғона 
водийсидаги Қува шаҳрининг харобаси, Ахсикент ёдгорлигида, Сурхондарё 
водийси 
ёдгорликларида, 
Самарканд, 
Бухоро, 
Жиззахдаги 
воҳа 
ёдгорликларини ўраб турган мудофаа деворларини ўрганиш бўйича олиб 
борилган тадқиқотларга бош-қош бўлди. 
Зарафшон воҳасининг ибтидоий давр тарихи ва маданиятини ўрганиш, 
бу жойларда комплекс экспедицияларни ташкил килиш, экспедицияларда 
қатнашаётган аспирантлар, илмий ходимларнинг илмий ишларига раҳбарлик 
қилди. Натижада қуйи Зарафшон воҳасининг тош давридан темир давригача 
бўлган тарихи ва маданиятини тўлиқ қамраб олган мукаммал монографик 

---

105 
асарлар пайдо бўлди. Бу ерда олиб борилган илмий тадқиқот ишларининг 
натижаси сифатида домланинг бир нечта шогирдлари номзоддик 
диссертацияларини ёкдадилар. 
Я.Ғ.Ғуломов ўзининг докторлик диссертациясининг мавзусини 
суғорилиш тарихи бўйича қилди, чунки суғорилиш тарихи Ўрта Осиё 
шароитида энг муҳим йўналиш бўлиб, бу ердаги деҳқончилик суғорилиш 
билан боғлиқдир. Демак, Ўрта Осиё шароитида вужудга келган хўжалик-
иқтисодий ва маданий жараёнлар ҳам суғорилиш тарихи билан боғлиқдир. 
Суғорилиш тарихини жуда қадимги даврлардан энг кейинги даврларгача 
қамраб 
олди. 
Суғорилиш 
тарихини 
ўрганиш 
учун 
археологик 
материаллардан ташқари жуда кўплаб қўлёзмалардан, сақланган топонимик 
атамалардан ва шу жумладан этнографик маълумотлардан мукаммал 
фойдаланди. Суғорилиш тарихининг тарихимизни ўрганишдаги аҳамиятини 
яхши 
тушунган 
Я.Ғ.Ғуломов 
ўзининг 
шогирдларига 
диссертация 
мавзуларини ҳам суғорилиш тарихидан берди. Шунинг учун Яҳё 
Ғуломовнинг жуда кўплаб шогирдлари - А.Р.Муҳаммаджонов, С.Жалилов, 
А.Абдулхамидов, С.Анорбоев, М.Тагиев, Р. Равшанов кабилар ўз 
мавзуларини айнан суғорилиш тарихидан олишди. 
Домланинг яна бир катта иши бу маҳаллий кадрларни кўпайтиришга 
асосий эътиборини қаратди. У жуда кўплаб маҳаллий ёшларни ўз даврининг 
энг йирик археология марказлари – Москва, Ленинград, Новосибирск каби 
шаҳарлардаги илмий тадқиқот институтларида ишлайдиган олимларга 
стажировка, аспирантура ва докторантурага юборди. Унинг ўзи йирик 
тарихчи, кўплаб қўлёзмаларни ўқий оладиган шарқшунос ва археолог 
сифатида 
жуда 
кўплаб 
тарихчи, 
этнограф 
ва 
археологларнинг 
диссертацияларига раҳбарлик қилди, бу борада унумли ва баракали меҳнат 
қилди. 
Академик Яҳё Ғуломов тўғрисида ўз замонасининг жуда йирик 
олимлари катта баҳо берганлар. Жумладан, ўз даврининг жуда йирик олими, 
Ленинград (ҳозирги Санкт-Петербург) Давлат Эрмитажининг директори, 

---

106 
профессор Б.Пиотровский Я.Ғуломов тўғрисида шундай деган эди: "