Universiteti tabiiy fanlar kafedrasi

Zaharlovchi moddalarni qo‘llash usuli.
Zaharlovchi moddalar kimyoviy zarba byerish vositalari yordami bilan mo‘ljallangan joyga olib boriladi va mayda zarrachalarga parchalanadi, shunda ular bug‘ holatiga, aerozol holatiga yoki tomchi holatiga aylanadi. Mana shu maqsad uchun chet el armiyasi qurolida har xil kalibrdagi kimyoviy aviasion bombalar, raketalar, artillyeriya snaryadlari, reaktiv snaryadlar, to‘kib yuboruvchi aviasion priborlar va boshqalar saqlanadi. Bu qurollar portlaganda zarralarga parchalanuvchi ZM bilan to‘ldiriladi. ZMlar bilan to‘ldirilgan 200 dan ortiq kichik bombalarni ichiga joylay oladigan kasset bombalar va raketalar ham mavjud. Kimyoviy qurollar portlaganda zaharlangan atmosfyera buluti hosil bo‘ladi va u shamol bilan harakat qilib, 30 va undan ortiq km masofani zaharli moddalar bilan zaharlaydi. Ko‘pchilik zaharli moddalarning (sianid kislotadan tashqari) bug‘i havodan og‘ir bo‘ladi va pastliklarda, jarlik va chuqurliklarda to‘planib qoladi. Atmosfyeraning yuqori qatlamlarida ZMlarning bug‘i kam bo‘ladi.
ZMning fizik–kimyoviy xususiyatlari va klassifikatsiyasi
Zaharlovchi moddalar kimyoviy birikmalarning turli sinflariga mansubdir. Agregat holatiga ko‘ra ko‘pchilik ZM suyuq holda bo‘ladi, lekin aerozol (mayda zarrachalar) holida qo‘llaniladigan qattiq kristall moddalar ham mavjud. ZMlar inson organizmiga ta’siri jihatidan 6 ta guruhga bo‘linadi:
1. Fosfororganik ZM – nerv sistemasini falaj qilish ta’siriga ega bo‘lib, zarin, zoman va V–gazlar kiradi.
2. Terini yara qiluvchi ZM – iprit va lyuizit kiradi.
3. Umumzaharlovchi ZM – sianid kislota va xlortsian kiradi.
4. Bo‘g‘uvchi ZM – fosgen va difosgen kiradi.
5. Ko‘zdan yosh oqizuvchi va ta’sirlantiruvchi ZM – xlorasetofenon, adamsit va xlorpikrin kiradi.
6. Psixokimyoviy ta’sir qiluvchi ZM – meskalin, brom va lizerin kislota dietilamidi DLK kiradi.
Yuqorida sanab o‘tilgan ZMning birinchi 4 guruhi suyuqlik bo‘lib, qolganlari qattiq kukunsimon moddalar. Birinchi 4 guruhdagi ZM o‘ldiruvchi ta’sirga ega bo‘lgan ZM qatoriga kiradi, 5, 6 guruhdagi ZM esa kishini o‘ldirmaydi, biroq vaqtinchalik holdan toydiruvchi ta’sirga ega.
Suyuq ZM shartli ravishda turg‘un va turg‘un bo‘lmagan ZMga ajraladi. Turg‘un ZMga qaynash harorati yuqori bo‘lgan, sekin bug‘lanadigan, joylarni va buyumlarni uzoq muddat (bir kun, hatto haftalab) zaharlab turadigan ZM kiradi. Bularga zarin, zoman, iprit, vigazlar kiradi. Turg‘un bo‘lmagan ZMning qaynash harorati past bo‘lib tez bug‘lanadi, joylarni qisqa muddat, bir necha daqiqa yoki bir necha soat davomida zararlantiradi. Turg‘un bo‘lmagan ZMga sianid kislota, xlorsian, fosgen, difosgen kiradi.
ZMlarning turg‘unligi o‘zining xususiyatigagina bog‘liq bo‘lmasdan balki havo va tuproq haroratiga (bug‘lanish issiq kunda tezroq, sovuq kunda sekinroq bo‘ladi), shamolning tezligiga, joyning xarakteriga (o‘rmonda va o‘tloq joyda bug‘lanish sekin bo‘ladi), yog‘ingarchilikka va boshqalarga ham bog‘liq.
ZMning organizmga ta’siri indikasiya hamda degazasiya usuli uning kimyoviy tarkibi va formulasiga bog‘liq.