Universiteti tabiiy fanlar kafedrasi

3. Mehnat fiziologiyasi va mehnat faoliyati turlari.
Inson tug‘ilishi bilan yashash, erkinlik va baxtga intilish huquqiga ega bo‘ladi. Inson o‘zining yashash, dam olish, sog‘ligi haqida qayg‘urish, qulay atrof-muhit, xavfsizlik va gigiena talablariga javob byeradigan mehnat sharoitida ishlashga bo‘lgan xuquqlarini hayot faoliyati jarayonida amalga oshiradi. Uning bu huquqlari O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida kafolatlangan. Mehnat insonning ijtimoiy mavjudot sifatida shakllanishining, uning tabiatdan ajralib chiqishining negizidir. Inson faoliyatining turli-tuman qirralari mavjud bo‘lib, har xil hududlarda yashovchilar uchun o‘ziga xos bo‘lgan faoliyat turi bo‘ladi. Hozirgi zamon taraqqiyotini hisobga olib, inson faoliyati ikkita turga jismoniy va aqliy mehnat turlariga bo‘linadi.
Inson jismoniy ish bajarganda uni o‘z kuchi va qudrati asosida bajaradi, bunda uning butun tanasiga og‘irlik tushadi, ya’ni paylari zo‘riqadi va buning natijasida tanadagi harakatlanish, ko‘tarish qobiliyati oshadi hamda doimiy zo‘riqish natijasida umumiy jismoniy rivojlanish vujudga keladi va bu o‘z navbatida nafas olish, qon aylanish tizimlarining mustahkam va tekis ishlashini ta’minlaydi, hamda organizmdagi ovqatlanish va modda almashinish jarayonlarini yaxshilaydi.
Aqliy mehnatda mushaklar emas, balki ayrim miya hujayralari kuchli qo‘zg‘alish holatida bo‘ladi. Qo‘zg‘alish holatida ham ma’lum miqdorda enyergiya sarf bo‘ladi, lekin miya hujayralaridagi qonuniyat shundayki har qanday qo‘zg‘alishlar ma’lum vaqtdan keyin tormozlanish bilan almashinadi. Shuning uchun uzoq davom etgan aqliy mehnat miyani charchatadi, inson dam olishga zarurat sezadi.
Hozirgi zamon sharoitida talabalarning aqliy mehnati ancha oshdi. Bu barcha fanlar bo‘yicha o‘quv programmalari murakkablashganligi bilan bog‘liqdir. Bundan tashqari, elektron hisoblash mashinalari, o‘qitishning texnikaviy vositalari, shuningdek fanni o‘zlashtirishda amaliy o‘yinlarning joriy etilishi fanlar bo‘yicha dasturlarning murakkablashuviga olib keldi.
Aqliy mehnat bilan charchash qobiq osti nisbatining buzilishi natijasidir. Bunda bir tomondan, qobiq neyrodinamikasida siljish va ish qobiliyati kuzatilsa, ikkinchi tomondan – vegetativ sohada noxush o‘zgarishlar yaqqol namoyon bo‘ladi. Binobarin, charchoqni yozish oliy nyerv faoliyati jarayonlari va vegetativ funksiyalar bilan bog‘liq.
Aqliy jihatdan toliqish organizm funksional holatining yomonlashuviga, diqqatning va ish qobiliyatining pasayishiga, harakatlar aniqligining buzilishiga olib keladi. Bularning hammasi bosh miya qobig‘ida tormozlanish jarayonining rivojlanishidan, markaziy nyerv sistemasi qo‘zg‘alishining pasayishidan hamda nyerv jarayonlarining harakatchanligidan dalolat byeradi. Kechasi qilinadigan aqliy mehnat chog‘ida organizm turli funksiyalarida katta o‘zgarishlar yuz byeradi.
Odam toliqib qolganini qanday sezadi? Dastlab odam parishonxotir bo‘lib qoladi, diqqati susayadi, ijodiy mehnat qila olmaydi, yod olinadigan narsalarni yaxshi eslab qololmaydi, bo‘shashadi, salga jahli chiqadi.
Aqliy mehnatni oqilona tashkil etish charchoqning oldini olishgina emas, shu bilan birga aqliy mehnat qobiliyatini oshirish vositasi hamdir. Muntazam charchash oqibatida oliy nyerv faoliyatining normal jarayonlariga putur yetadi, nyerv sistemasi ishdan chiqadi. Shu boisdan aqliy mehnatni tashkil etishda markaziy nyerv sistemasining, ayniqsa, mijozning alohida xususiyatlarini hisobga olish zarur. Bunday xususiyatlarni I.M.Sechenov va I.P.Pavlov aniqlashgan edi.
1. Asab sistemalari turiga qarab inson fe’lini ajrata olish printsipi.
I.P.Pavlovning shogirdi N.I.Krasnogorskiy ustozining fikriga asoslanib, insonlarning kuchiga, fe’liga va nyerv jarayonlarining harakatchanligiga, bosh miya bo‘limlari hamda birinchi va ikkinchi signal sistemalari o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirga qarab, ularning asab sistemasi turlarini tabaqalashtirdi va 4 guruhga ajratdi: