Universiteti tabiiy fanlar kafedrasi

O’lat (toun) – juda xavfli yuqumli kasallik bo’lib, kuchli intoksikatsiya boshlanishi va limfatugunlari, teri, o’pka va boshqa organlarning yallig’lanishi bilan ta’riflanadi. Odamzodga ma’lum bo’lgan kasalliklarning yeng qo’rqinchlisi va eng ko’p qirg’in keltiradigani o’latdir.
«Qora o’lim» tarixi.
O’lat pandemiyasi avvaldan tarixda ma’lum bo’lgan:

• 
  Sharqiy Rim imperiyasida "Yustinian vabosi" 551-580 yy. , 100 milliondan ortiq odam halok bo’lgan;
  
• 
  XIV-asr pandemiyasi - "Qora o’lim" 1346-1352 yy., 25 million - Evropa aholisining uchdan biri halok bo’lgan;
  
• 
  Londonda 1664-1665 yy. - aholining 20% , Marselda va Provansda 1720-1722 yy. - 100 ming kishi va Moskvada 1771-1772 yy. - taxminan 57 ming kishi vabo epidemiyasidan zarar ko’rgan;
  
• 
  XIX asr oxirida. Osiyoda uchinchi pandemiya boshlandi, bunda 12 milliondan ortiq odam halok bo’lgan;
  
• 
  XIX asrda Hindistondagi epidemiyalar (12,5 mingdan ortiq qurbonlar) bolgan.
  

O’rta asrlarda o’limning bunday yuqori darajasi tegishli davolanishning yo’qligi va karantin tadbirlariga rioya qilmaslik bilan izohlanadi.SHuningdek, vabo yuqtirgan materialni biologik qurol sifatida ishlatgani to’g’risida ham dalillar mavjud.
Etiologiyasi. O’latni qo’zg’atuvchi mikrobni 1894 yildagi Gonkon gepide miyasi vaqtida Iyersen va Kitazatolar topgan. Jersinia pestis debataladigan bu mikro bichkitomoniyoy simon bo’lib ketgan uzun bochkaga o’xshaydi. Tashqi muhitda chidamli, bir qadar past haroratda, masalan, - 20 darajada ham ko’paya oladi. Quritish, isitishga sezuvchan. 60 daraja issiqda 30 minutda, 100 daraja issiqda esa darhol halok bo’ladi.
Epidemiologiyasi. Tabiiy sharoitda o’lat mikroblari yovvoyi kemiruvchi hayvonlarda (yumronqoziq, sichqon, kalamushlar) uchraydi. Bu hayvonlar o’lat mikroblari saqlanadigan manba hisoblanadi. Ko’pincha bu hayvonlar o’latning o’tkir formasi oqibatida halok bo’lib ketadi, lekin ba’zan ularda o’la surunkali formada o’tadi va muayyan bir joyda infeksiya uzoq muddat saqlana oladi.
O’lat asosan transmissiv yo’l bilan – burgalar chaqqan vaqtida yuqadi. Burga o’lat bilan og’rigan kemiruvchi hayvonni chaqqanda, uning qoni bilan burganing hazm yo’liga o’lat mikroblari tushib, shu yerda ko’payadi. Ana shu burga odamni chaqqanda odam terisiga bir qancha o’lat mikroblari tushadi. Burga chaqqan joyni qashilganda mikroblar teri ostiga kiradi va shunday qilib kasallik yuqadi. O’lat kontakt yo’li bilan ham yuqadi. Masalan, kemiruvchi hayvonlarning terisini silayotganda odam terisi yoki shilliq pardasining yorilgan, tirnalgan joyidan o’lat mikrobi kirishi mumkin. O’latning o’pka formasi havo-tomchi yo’li bilan ham yuqadi. Nihoyat, o’lat bilan og’rigan hayvon (tuya) go’shtini iste’mol qilganda kasallik alimentar yo’l bilan ham yuqadi. O’latdan sog’aygan odamda umrbod saqlanadigan immunitet paydo bo’ladi.