|
c) o'rta adabiy tur
Nutq madaniyatining o'rta adabiy turi eng keng tarqalgan bo'lib, uning asoschilari asosan o'rta va to'liq bo'lmagan o'rta ma'lumotga ega odamlardir. Ular adabiy til me'yorlarini juda yuzaki bilish bilan ajralib turadi, shuning uchun talaffuzda, morfogenezda og'ish, ulardan ajralib chiqish tizimli, chet el so'zlari uchun odatiy emas, noto'g'ri ma'noda va noto'g'ri talaffuz bilan ajralib turadi. Og'zaki va yozma nutq shakllari o'rtasidagi farqlarni bilmaslik, bunday odamlarni "yanada obro'li" yozma tilga (kitob elementlarini suiste'mol qilish, ulardan foydalanish me'yorlarini hisobga olmagan holda qatnashish va qatnashish burilishlaridan foydalanish istagi va hokazo) qaratishlariga olib keladi.
O'rta adabiy tip vakillarining nutqi qo'pol va haqoratli so'zlarga boy. Nutqda klişlar ustunlik qiladi, zaruriy o'zini o'zi nazorat qilish va nutqqa oldindan tayyorgarlik yo'q.
g) adabiy jargon turi
Ushbu turdagi o'ziga xoslik qisqartirilgan, ko'pincha hatto savodsiz nutqni ongli ravishda ekishda yotadi. Sovet Ittifoqi ommaviy axborot vositalarining reaktsiyasi sifatida namoyon bo'lgan "inson tili" ga bo'lgan intilish, jurnalistikaga hech qanday til tayyorgarligi bo'lmagan odamlarning kelishiga olib keldi.
Ushbu turdagi nutq madaniyatining xavfliligi uni gazeta va jurnallar o'quvchilari va televidenie va radio tinglovchilarining yaxshi nutq standarti sifatida qabul qilishidir.
e) har kungi turdagi
Bu tur kam ma'lumotli aholi orasida uchraydi. Uning tashuvchilari faqat kundalik ko'nikmalarga ega, ya'ni. notiq nutq: ular na rasmiy monologik, na yozma nutqni ishlab chiqara olmaydi.
Yoshlar orasida eng ommalashgan va amalga oshirilayotgani nutq madaniyatining o'rta adabiy turi bo'lib, u ham dunyoni idrok etish va uni tushunishda qat'iylik bilan ajralib turadi; e'tiqod emas, balki ma'lumotlarning tarqalishi.
Jamiyatdagi nutq madaniyatining hozirgi holatidan kelib chiqib, o'zaro tushunish uchun asos sifatida funktsional savodxonlik muammosi so'nggi paytlarda nutq madaniyati fanida faol rivojlandi. Funktsional savodxonlik lingvistik to'g'rilikning ahamiyatini bekor qilmaydi yoki kamaytirmaydi, lekin nutq madaniyatini shakllantirishga sof lingvistik yondashuvning etishmasligini, birinchi navbatda nutqning asosiy funktsiyalari - kommunikativ xususiyatlarga e'tiborni qaratish zarurligini ta'kidlaydi, shuningdek, ushbu kontseptsiyaning butun xilma-xilligi nutq madaniyatiga katta e'tiborni jalb qiladi.
Nutq madaniyatining ushbu turini etkazuvchilar - bu yuqori sifatli ma'lumotga ega bo'lgan aholining vakillari. Umuman olganda, ular adabiy til normalariga rioya qilish bilan tavsiflanadi, garchi bilimlarning etishmasligi yozishda imlo va tinish xatolariga, og'zaki nutqda talaffuz normalarining buzilishiga, grammatik xatolarga va foydalanish normalarining buzilishiga olib keladi.
Funktsional va stilistik me'yorlar faqat nutqning ikkita uslubiga nisbatan o'zlashtiriladi, ulardan biri kasbiy faoliyat bilan chambarchas bog'liq. Og'zaki va yozma matnlar faqat ko'rsatmalar yoki qabul qilingan namunalar bilan qat'iy tartibga solinadigan standart holatlarda bemalol yaratiladi. Qiyinchiliklar katta auditoriya oldida, telestudiyada, analitik xarakterdagi yozma matnlarni yaratishda va hokazolarda monologik nutq so'zlash kerak bo'lganda yuzaga keladi.
Nutq madaniyatining o'rta adabiy turi milliy va jahon madaniyatini soddalashtirilgan shaklda aks ettiradi. Bu madaniyatning ilgarigi bilimi faqat adabiyot asarlari darsliklari darajasida namoyon bo'ladi; ilmiy va tarixiy hodisalar alohida muhim faktlar yoki hodisalar darajasida tushuniladi; musiqiy va tasviriy asarlar kam tan olingan.
Ushbu turdagi nutq madaniyatining tashuvchilari o'zlarining bilimlaridan qoniqish bilan ajralib turadi. Ularning qiziqish doirasi ommabop madaniyat, "chiqindi qog'ozlar" adabiyoti bilan bog'liq, ular bunday manbalarning nutq buzilishidan xabardor emaslar.
Bularning barchasi erkin fikr yurita olmaslik va mustaqil ravishda g'oyalar ishlab chiqarish, boshqa odamlarning g'oyalarini jalb qilish, boshqa mualliflarning asarlari parchalarini o'zlarining matnlariga qayta ishlangan shaklda kiritish imkoniga olib keladi. Mustaqil bayonotlarning kundalik tabiatini o'zgartirish istagi kliklarning ko'pligiga, so'ralgan so'zlarning asossiz ishlatilishiga, kitob nutqining asossiz ravishda kiritilishiga olib keladi, bu ko'pincha ma'lumotni qabul qilishga to'sqinlik qiladi.
Nutqning kommunikativ fazilatlarining namoyon bo'lishi murakkab emas (nutq to'g'ri, mantiqiy, qisqa, ammo etarli darajada mazmunli va tushunarsiz bo'lishi mumkin va hokazo). Kamdan-kam hollarda nutqda boylik va ifodalash kabi fazilatlar paydo bo'ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
