Университети кимё – технология факультети

ГЛИЦИРРИЗИН КИСЛОТАСИНИНГ ФИТОГОРМОНЛАР БИЛАН 
СУПРАМОЛЕКУЛЯР КОМПЛЕКСЛАРИНИНГ ШӮРЛАНИШ 
ШАРОИТИДА БУҒДОЙ УНУВЧАНЛИГИГА ТАЪСИРИ 
a
Алланиязова М.К., 
b
Джўраев Т.А., 
b
Қўшиев Ҳ.Ҳ., 
c
Утениязов Б.Х., 
a
Алауатдинова А. 
a
*Қоракалпоқ давлат университети, 
b
Гулистон давлат университети, 
c
Қорақалпоқ медицина институти, e-mail: 
[e-mail] 
Ҳозирги кунда ер ресурсларидан интенсив фойдаланиш, экинлар 
ҳосилдорлигини ошириш ва ўсимликлар касалликларига қарши кураш 
тизимида кимёвий препаратларни меъёридан ортиқча ишлатиш ҳамда илмий 
асосланмаган агромелиорация чора–тадбирларни қўллаш туфайли экин 
майдонлари тупроқларининг шўрланиш даражаси ортиб бормоқда [1]. Бу эса 
ўсимликларнинг ўсиши ва ривожланишини ҳамда ҳосилдорлиги ва ҳосили 
сифатига салбий таъсир этмоқда [2]. Шунга қӯра, қишлоқ ҳўжалиги экинлари 
ҳосилдорлиги ва маҳсулотларининг сифатини ошириш, озиқ–овқат 
ҳавфсизлигини таъминлаш стратегик устувор масалалардан ҳисобланиб, 
қишлоқ ҳўжалиги экинлари уруғининг униш–ривожланиш кўсаткичларини 
оптималлаштириш хоссасига эга бўлган экологик хавфсиз эндоген 
фиторегуляторлардан истиқболли фойдаланишга талаб ортмоқда. 
Ўзбекистон шароитида амалга оширилган тадқиқотларда 
Glycyrrhiza
L. ўсимлиги ва унинг илдизидан ажратиб олинган глицирризин кислотаси 
(ГК) ва унинг ҳосилалари шўрланиш шароитида тупроқнинг унумдорлик 

---

74
хоссаларини оптималлаштириши, қишлоқ ҳўжалиги экинларининг ўсиш–
ривожланиш ва ҳосилдорлик кўрсаткичларига ижобий таъсир кўрсатиши 
қайд қилинган. Жумладан, тадқиқотларда ГК шўрланиш шароитида тупроқ 
таркибидаги эрувчан тузлар билан комплекс ҳосил қилиши ҳисобига 
шўрланиш даражасини камайтириши, фенол бирикмалар концентрациясини 
ошириши, ўсимликнинг касалликлар таъсирига чидамлилиги даражасини 
ошириши, буғдойнинг униш–ривожланиш ва ҳосилдорлик кўрсаткичларига 
ижобий таъсир кўрсатиши аниқланган [3]. 
Турли хил стресс–омиллар таъсири ва шӯрланиш шароитида 
фитогормонларнинг ўсимлик организмида чидамлилик механизмларини 
шакллантиришни 
амалий 
жиҳатдан 
урганиш 
мақсадида 
ГКнинг 
фитогормонлар (ФГ) индол–3–сирка кислота; индол–3–мой кислота; 
нафталин–1–сирка кислота (ИСК; ИМК; НСК) ва кинетин билан 
супрамолекуляр комплексларини экспериментал шўрланиш шароитида 
«Дўстлик» буғдой нави (
Triticum aestivum
L.) дони униш кўрсаткичларига 
таъсири ўрганилди.
Олинган тадқиқот натижаларига кӯра шўрланиш даражасига эга бўлган 
муҳитда буғдой донларининг униши ва илдиз тизимининг ривожланиши энг 
аввало ниҳолларнинг шўрланишга чидамлилик кўрсаткичлари билан боғлиқ 
эканлигини, бундан ташқари ГК:ФГ (ФГ: индол–3–сирка кислота; индол–3–
мой кислота; нафталин–1–сирка кислота ва кинетин) супрамолекуляр 
комплекслари (100 мкМ) буғдой донининг сув шимиш динамикаси 
интенсивлиги ва миқдорини назоратга нисбатан сезиларли даражада 
ошириши аниқланди. Натижада ГК:ФГ супрамолекуляр комплексларидан 
қишлоқ ҳўжалиги амалиётида стресс–омиллар, жумладан шўрланиш 
шароитида ўсимликларнинг униш–ривожланиш жараёнини оптималлашда 
истиқболли фойдаланиш мумкинлигини кўрсатди.