Universiteti iqtisodiyot fakulteti iqtisodiyot

2.3.
 
Kapital bozorining rivojlanish xususiyatlari 
Kapital bozorining xususiyati shundaki, ular ishlab chiqarish omili 
sifatida kapitalga bo'lgan talab yoki kapitalga bo'lgan taklif to'g'risida gap 
ketganda, ular kapital aktivlarini sotib olish uchun zarur bo'lgan investitsiya 
fondlarini anglatadi. Boshqacha qilib aytganda, biz kredit kapitali haqida 
gapiramiz. Kredit kapitali - pul egalari tomonidan tadbirkorlarga kredit sifatida 
beriladigan va foizlar ko'rinishida daromad keltiradigan kapital. Kredit 
kapitalining harakati odatda deyiladi kredit. Hamma biznes agentlari, ham qarz 
oluvchilar, ham kreditlar uchun mablag 'ajratadiganlar, iqtisodchilar kapital 
bozori deb ataydigan bozorlarda faoliyat yuritadilar. Kredit kapitali bozori - 
kapital talab va taklif asosida vositachilar yordamida kapitalni qarz beruvchilar 
va qarz oluvchilar o'rtasida qayta taqsimlanadigan moliyaviy bozorlar to'plami. 
Qarz oluvchilar (qarzdorlar)), avvalambor, yangi kapital yaratish uchun qarz 
mablag'laridan foydalanadigan tadbirkor firmalardir. Qarz oluvchilar, 
shuningdek, uzoq muddatli mahsulotlarni sotib olish uchun mablag'larni 
qarzga oladigan individual iste'molchilar, hukumat esa - davlat ob'ektlarini 
yaratishni moliyalashtirishda byudjet kamomadini qoplash uchun. Shu bilan 
birga, agar birinchisi kapitalga talabni pul shaklida taqdim qilsa, ikkinchisi - 
pulga bo'lgan talab. Uy xo'jaliklari va davlatdan pulga bo'lgan talab 
tadbirkorlik faoliyati bilan bog'liq emas. Kredit kapitaliga talab - qarz 
oluvchilardan istalgan foiz stavkasi bo'yicha talab mavjud bo'lgan barcha qarz 
mablag'lari yig'indisi. Qarz mablag'lariga talab tadbirkorlik sarmoyalarining 
rentabelligiga bog'liq. Kapitalga talabning predmeti bu biznesdir. Kapitalga 

---

19 
talab grafik jihatdan salbiy qiyalikka ega egri chiziq sifatida aks ettirilishi 
mumkin. Kreditorlar - bo'sh mablag'lar bilan individual iste'molchilar, firmalar 
va davlat. Kapital taklif qilish bilan, ya'ni ssuda mablag'larini kredit bilan 
berish orqali ular ushbu mablag'larni mustaqil ravishda ishlatishdan bosh 
tortadilar. Οʜᴎ hozirgi daromadlarining bir qismini boshqalar foydalanishi 
uchun ajratish va buning uchun kredit foizlari sifatida kompensatsiya berish. 
Kredit kapitali ta'minoti - har qanday mumkin bo'lgan foiz stavkasi bo'yicha 
qarz beruvchilar tomonidan taqdim etilgan barcha jamg'armalar yig'indisi. 
Kapital ta'minoti sub'ektlari, birinchi navbatda, uy xo'jaliklari. Jamg'arma 
mablag'larini tejaydiganlar va tejashchilar sonining afzalliklari asosida kredit 
kapitali ta'minoti. (inson xulq-atvorining o'ziga xos xususiyati shundan 
iboratki, shaxs bugungi tovarlarni kelajak mollaridan, katta bo'lsa ham afzal 
ko'radi. Bu xususiyat vaqtinchalik afzallik deb ataladi). Kapital taklif egri 
chizig'i ijobiy nishabga ega. Vositachilar banklar, fondlar va boshqa 
ixtisoslashgan moliyaviy firmalar kredit kapitali bozorida harakat qilishadi. 
Kredit kapitali bozorining asosiy vazifasi bo'sh turgan mablag'larni kredit 
kapitaliga aylantirishdir. Agar biz ikkita grafikani birlashtirsak (kapitalga talab 
va kapital taklifi), egri chiziqlar kesishgan nuqtada kapital bozorida muvozanat 
o'rnatiladi. Kapital bozori - tushunchasi va turlari. "kapital bozori" toifasining 
tasnifi va xususiyatlari 2017, 2018. Mikroiqtisodiyot kapital bozorini ishlab 
chiqarish omili sifatida ko'rib chiqadi. Ammo kapitalni boshqa ishlab chiqarish 
omillaridan ajratib turadigan bir xususiyat mavjud: agar boshqa omillar qisqa 
muddatli bo'lsa va ma'lum bir davrda ishlatilsa, u holda haqiqiy kapital 
(uskunalar) ko'pincha firmaning mulki hisoblanadi. Biz ishlab chiqarish omili 
sifatida kapital haqida gapirganda deyarli har doim real kapitalni tushunamiz. 
Shuningdek poytaxt daromad oqimini keltirib chiqaradigan qiymat yoki 
ko'proq mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqarish uchun yaratilgan uzoq 
muddatli resurs sifatida aniqlanishi mumkin. Kapital joriy iste'molning 

---

20 
nisbatan qisqarishi tufayli kelgusi davrlarda iste'mol qilish imkoniyatlarini 
oshiradigan tejash orqali yaratiladi. Shu munosabat bilan, tejaydigan shaxslar 
joriy iste'molni kelajak bilan taqqoslashadi. Kapitalning asosiy shakllari 
mavjud: jismoniy (material) poytaxt - korxonaning ishlab chiqarish aktivlari 
(mashinalar, binolar, inshootlar, xom ashyo va boshqalar), inson kapitali 
(umumiy va maxsus bilimlar, ish qobiliyatlari, ishlab chiqarish tajribasi, 
malakalari va boshqalar), moliyaviy kapitalshu jumladan, qimmatli qog'ozlar 
va qarz mablag'lari. Ro'yxatda keltirilgan barcha kapital shakllari umumiy 
xususiyatga ega - manbadan hozirgi va kelasi zamonda foydalanish o'rtasidagi 
o'zaro kelishuv. Inson kapitali ishchi kuchining alohida turi. Shuning uchun 
kapital so'zning to'g'ri ma'nosida odatda faqat jismoniy, moddiy omillarni 
anglatadi. Jismoniy yoki haqiqiy kapital - har xil tovarlarni ishlab chiqarishda 
ishtirok etadigan ishlab chiqarish resurslari zaxirasi. U o'z navbatida paydo 
bo'ladi asosiy binolar, inshootlar, mashinalar, uskunalar va boshqa kabi 
sarflanmaydigan aktivlarni o'z ichiga olgan kapital kelishilgan har bir ishlab 
chiqarish tsikli uchun mablag 'sotib olishga sarflangan kapital: xom ashyo, 
asosiy va yordamchi mehnat materiallari. Asosiy kapital bir necha yil 
davomida xizmat qiladi va uning jismoniy yoki ma'naviy jihatdan 
yomonlashishi darajasida almashtiriladi (qoplanadi). Aylanma mablag'lar bitta 
ishlab chiqarish tsikli davomida to'liq iste'mol qilinadi va uning qiymati asosiy 
kapitaldan farqli o'laroq, umuman ishlab chiqarish xarajatlariga kiritiladi, 
uning qiymati qismlarga bo'linadigan xarajatlarda hisobga olinadi. Bugungi 
kunda kapitalning qiymati kelajakda qanday kapital ishlab chiqarishi 
mumkinligiga bog'liq. Daromad olish uchun kapital egasi kelajakda yuqori 
mukofot olish umidida joriy iste'moldan voz kechishi kerak. Kelajakdagi 
daromadlar oqimi bugungi aktsiyalarni yaratishni rag'batlantirishi kerak. 
Ushbu zaxirani yaratish uchun, o'z navbatida, tejash oqimini talab qiladi. Vaqt 

---

21 
omili (o'tmishni hozirgi bilan, hozirgi bilan kelajak bilan taqqoslash) kapitalni 
tahlil qilishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Kapital daromadi faqat kapital egasi uni samarali foydalanish uchun 
tadbirkorga topshirgan taqdirdagina hosil bo'ladi (yoki o'zi tadbirkorga 
aylanadi). Bundan tashqari, kapital; bir muddat qarzga berilgan bo'lsa, 
bosqichma-bosqich qaytishi kerak. Kapital egasiga qaytarilgan ushbu o'sish 
foiz deb nomlanadi. Kredit foizlari bu kapital egasiga ma'lum vaqt ichida uning 
mablag'laridan foydalanganligi uchun to'lanadigan narx. Tahlil odatda 
kapitalni faqat pul shaklida ko'rib chiqadi, bu jismoniy kapital pul bilan sotib 
olinishini anglatadi. Kapitalning o'zi mablag 'sifatida ifodalanadi. Mablag'lar - 
bu ma'lum bir vaqtdagi kapitalning miqdori. Istalgan vaqtda firma ma'lum 
miqdorda uskunalar va boshqa turdagi kapitalga ega. Kapitalni tahlil qilishdan 
maqsad mablag'larning qanday yaratilishi va o'zgarishini tushunishdan iborat 
bo'lib, buning uchun yangi kapitalni yaratish bilan bog'liq xarajatlarni va undan 
foyda olishni o'rganish kerak. Yangi kapital yaratish uchun nafaqat firmaning 
o'z mablag'lari, balki ulardan foydalanish uchun ma'lum foizlar olinadigan qarz 
mablag'lari ham zarur. Kredit foizlari odatda quyidagicha ifodalanadi kredit 
foizlarining stavkasi (stavkasi), bu qarzga berilgan kapital bo'yicha 
daromadning foiz sifatida ko'rsatilgan shartnoma kapitalining kattaligiga 
nisbati sifatida aniqlanadi. Kreditlash foiz stavkasining yuqori chegarasi 
odatdagi foydadan oshib ketishi mumkin emas, chunki bu sarmoyani foydasiz 
qiladi; pastki - noldan yuqori bo'lishi kerak, aks holda kredit berish 
ma'nosizdir. Nominal va real foiz stavkalarini ajrating. Nominal foiz stavkasi 
inflyatsiyani hisobga olmaganda joriy bozor foiz stavkasi. Haqiqiy stavka 
kutilayotgan inflyatsiya darajasidan minus nominal stavka. Haqiqatda, foiz 
stavkalari ko'p, quyidagilarga bog'liq: xavf - kreditni to'lamaslik xavfi 
qanchalik baland bo'lsa, foiz stavkasi shuncha yuqori bo'ladi; shoshilinchlik - 
odatda uzoq muddatli kreditlar yuqori foiz stavkasi bilan beriladi; kredit hajmi 

---

22 
- boshqa barcha narsalar teng, foiz stavkasi kichikroq kredit miqdori uchun 
yuqori bo'ladi; raqobat darajasi; soliqlar. Mablag'lar turli moliya bozorlarida 
sotiladi. Kuchli raqobatbardosh moliyaviy bozorda na qarz oluvchilar, na 
alohida qarz beruvchilar bozorning kredit stavkasiga ta'sir ko'rsatmaydilar. 
Ular mavjud narxlarni qabul qilishadi, chunki har bir alohida qarz oluvchining 
talabi qarz kapitalining umumiy ta'minotining ozgina qismini tashkil etadi va 
har bir qarz beruvchi qarz kapitaliga bo'lgan talabning faqat kichik qismini 
taklif qiladi. Kreditlash stavkasi jamg'arilgan mablag'lar taklifi va barcha qarz 
oluvchilarning qarz mablag'lariga bo'lgan talabi bilan belgilanadi. Kreditlash 
stavkasi investitsiya qarorlariga ta'sir qiladi. Ishlab chiqarish omili sifatida 
kapital bu vositadir, undan foydalanish inson mehnati samaradorligini 
oshirishi mumkin. Masalan, kerakli miqdordagi suvni olish uchun siz uni eng 
yaqin manbadan chelaklarda olib kelishingiz yoki suv ta'minoti tizimini 
qurishingiz va uni nasos bilan quyishingiz mumkin. Ikkinchi holda, sanitariya-
tesisat va nasos kapital vazifasini bajaradi. Uning qo'llanilishi, ammo 
foydalanilmaydigan daromad manbai bo'lgan dastlabki xarajatlarni talab 
qiladi. Agar daromad oluvchilar ularni to'liq iste'mol qilmasa, balki ularning 
bir qismini tejab qolsa, u holda bu tejamkorlik vaqtincha foydalanish uchun 
yoki iste'mol tovarlarini (iste'mol krediti) sotib olish uchun, yoki ishlab 
chiqarishga (investitsiya krediti) sotib olish uchun beriladigan qarz 
mablag'larining manbaiga aylanishi mumkin. Shunday qilib, jamg'arma 
ularning narxi shakllanadigan omil bozorida sotib olish va sotish ob'ektiga 
aylanadi - ushbu mablag'lardan foydalanish huquqi uchun to'lov - foiz... Qarz 
mablag'lariga bozor talabi - qarz mablag'lari hajmining yig'indisi, ular uchun 
barcha qarz oluvchilar tomonidan u yoki bu mumkin bo'lgan foiz stavkasi 
bo'yicha talab mavjud. Har qanday bozorda bo'lgani kabi narx (foiz stavkasi) 
talab va taklif nisbati ta'siri ostida rivojlanadi. Kredit bozoridagi taklif, 
allaqachon ta'kidlab o'tilganidek, daromad oluvchilarning ma'lum qismini 

---

23 
tejashga moyilligi bilan belgilanadi. Talab, birinchidan, ko'proq iste'mol 
tovarlarini sotib olishga intilish bilan, ikkinchidan, ishlab chiqaruvchilarning 
qo'shimcha sarmoyalar hisobiga mahsulot ishlab chiqarishni ko'paytirish 
to'g'risidagi qarorlari bilan belgilanadi. Bozor foiz stavkasi qarz mablag'lariga 
talab va ularning ta'minoti egri chiziqlari kesishgan nuqtada o'rnatiladi, bunda 
muvozanat ta'minlanadi.

---

24