Universiteti arxitektura fakulteti

14.2. Qalanıń zatlıq-keńislik
 
qorshaǵan ortalıǵı
Qalanıń atmosferası qaladaǵı interyerdiń hám onıń zatlıq-keńislik
ortalıǵı 
jıyındısı sıpatında túsiniledi. Komforttıń zamanagóy túsiniklerine tuwrı keletuǵın, 
atmosferanıń tarıyxıy muǵdarlıqların saqlaw hám jańa atmosferaǵa iye bolıw 
máseleleri eski qalalarda ásirese úlken mashqala sıpatında júzege kelmekte. Qala 
atmosferası dizaynınıń obyektleri: KАF(kichi аrxitekturа formаlаrı), qalanıń 
texnikalıq elementleri menen támiynleniwi, qala ásbáp-úskeneleriniń funkcional 
qurılıs elementlerin, axborottıń vizual elementleri, funkcional ásbáp-úskenelerdiń 
elementleri hám qalanıń dekorativ elementleri. 
Qalanıń ashıq maydanları (boslıqları) sıpatında hiyobonlar, alleyalar, parkler, 
maydanlar, kósheler, úyler arasındaǵı boslıqlar h.t.blar kózde tutıladı. Qala 
maydanları jasalma ráwishte jaratılǵan ortalıq bolıp, adamlardıń ómiri hám 
iskerligindegi 
túrli 
processlerdiń 
qásiyetlerine 
muwapiq 
insan 
tárepinen 
shólkemlestiriledi. Ǵawlar (tosıqlar), shıǵındılar ushın ıdıslar, skameykalar–bul qala 
funkciyalarınıń eń áhmiyetli wazıypalarınan biri bolıp, olar 
xаyrixohlik
hám 
qolaylıqtıń tuyǵısın jaratadı.
14.3. Аlleyalаr, trotuar, mаydanshаlаr. Olardıń qaplama túrleri 
Аlleyalаr, trotuarlar hám mаydanshаlаrdıń funkcionаl wazıypası bul – baǵ-park 
aymaqlarınıń túrli múyeshleri hám bólimleri menen óz-ara baylanısın támiynlew 

---

109 
bolıp esaplanadı. Bunda alleya yáki trotuardı tuwrı salıw, kóklemzarlardıń estetialıq 
qásiyetlerin ashıw ushın maydansha shólkemlestiriw– ańsat wazıypa emes. Bir halda 
kompoziciyanıń qanday áhmiyetli 
urg‘ulаrining 
dábdebeli hám kórkemligin aytıp 
ótiw talap etiledi hám alleyalardıń qatań tuwrımúyeshligi bul róldi jaqsı orınlaydı. 
Basqa jaǵdayda keliwshilerge baǵ yamasa parktıń oylı-biyik jolları boyınsha seyil 
etiw waqtında kóplegen sulıw hám kútilmegen súwretlew noqatların qáliplestiriwge 
umıtıladı.
Úshinshi jaǵdayda bolsa trotuarlar kóklemzarlardıń ayırıqsha noqatları arasında 
eń qısqa aralıqta maqsetke muwapıq jaylasqan. Alleyalar, trotuarlar hám 
maydanshalar ushın qaplamalar grunt, plita, tegisliklerge (trotuarlar ushın asfaltlı 
beton plitkası) bólinedi. Piyadalar júretuǵın jollar, trotuarlar, alleyalar hám 
maydanshalardıń qaplamaların qattı materiallardan jatqızılıwı, ushastkaǵa sulıwlıq 
hám gózzallıq beredi. Tóselgen taslar óziniń konfigurаciyası hám jaylasıwı menen 
kompoziciyaǵa úlken úles qosıp, landshaft joybarınıń metodın anıqlaydi. Funkcional 
wazıypa sonnan ibarat, ol jıljıwdıń qolaylılıǵın támiynleydi.
Qaplamalar ot-аlаfli, bloklı, plitkalı, betonlı, taslı hám t.b boladı. Qaplamalar 
cement eritpesi yamasa qumǵa jatqızılǵan: sheti (bordyur) menen yamasa olsız, 
aralsha yamasa tegis lenta menen bóledi. Tas jatqızılǵan jollardı qurıw ushın shiyki 
ónim sıpatında dekorativ plitkası, tábiyiy tas, klinker gerbishi, dekorativ hám ápiwayı 
beton, aǵash, otın, beton plitalar, topıraqtı qaplap turatuǵın ósimlikler xızmet etiwi 
múmkin.
Jol qurılısında trotuarlar hám maydanshalar qaplamasınıń túrin tańlaw júdá 
áhmiyetli. Bul jaǵdayda trotuarlar hám maydanshalardıń wazıypasın, olardan 
paydalanıw sharayatların esapqa alıw kerek hám sanitar-gigienalıq, estetikalıq hám 
ekonomikalıq talaplarǵa juwap beretuǵın qaplamalardı abzal kóriw kerek.
Qaplamalar puxta, kópke shıdamlı, atmosferanıń tásirine hám júkke shıdamlı, 
shıdam beretuǵın, paydalanıwda qolaylı (remontlaw, tazalaw) bolıwı kerek. Olar 
piyadalardıń ayaq kiyimlerin patas qilmawı kerek. Reńi hám ústki tábiyatı boyınsha 
qaplamalar kóklemzarlar menen jarasıwı kerek, trotuarlar hám maydanshalardıń 
dúzilisi bolsa olardı sanaat usılında jatqızıw imkaniyatın beriwi kerek hám sonday-aq 

---

110 
ústki suwlardıń tez qaytarılıwın támiynlewi kerek. Trotuarlardıń eki túri asfalto-
betonlı hám shebenlileri, quramalı kemshiliklerge iye boladı. Danalı elementlerden 
payda bolǵan quralatuǵın qaplamalar (park trotuarları hám maydanshaları 
qaplamasınıń eń natiyjeli túri) qalalardıń abadanlastırıwda keńnen tarqalıp ketpekte.
Qaplamalardıń usı túri sanaat usılında tayarlanǵan plitalardı isletiw ushın 
imkaniyat beredi: qaplamalardı tez paydalanıwǵa tapsırıw, pútkil jıl dawamında 
jumıslardı ámelge asırıw. Plitalardı túrli kórinis, reń hám usıl boyınsha tayarlap, 
onnan hár qanday súwretti jaratıw múmkin.
Keń tústegi reńler gamması menen bir qatarda plitkanıń abzallıǵı, awır qurılıs 
texnikasın jallawdı talap etpeytuǵın, onıń jatqızılıwındaǵı ápiwayılıq bolıp tabıladı. 
Remontlaw jumısların alıp barıwda trotuar plitkası ańsat ǵana alıp taslanadı hám 
qayta jıynaladı. Trotuаr plitkalardan quralǵan qaplamanıń ústinde suw toqtap qalıw 
orınları kem boladı, jazǵı waqıtlarda trotuar plitkası qızıwda jumsatılmaydı hám 
hawada ushıp júretuǵın záhárli zatlardı ajıratpaydı, bul bolsa sezilerli dárejede 
ekologik qorshaǵan ortalıqtı jaqsılaydı.