Universiteti a. Abdusamedov, B. Jalilov, A. Tashanov

37 W illiam I.Rowe. Philosophy of Religion. USA W adsworth Cengage Learning, 2007. P. 8
72

---

inaxsus joylar tayyorlab, maytni ko‘mish bilan bog‘liq bir qancha 
rasm-rusmlarni bajaradi., Shulardan biri murda tanasini qizil oxra bilan 
qoplaydi, uning yoniga kerakli buyumlar, hattoki bezakli materiallar 
hamda bir qancha boshqa tayyorgarliklar ko‘riladi. Bunday dafh 
marosimidagi harakatlar, rasm-rusmtar maytni dafri qiluvchi jamoa 
ongida o ‘lgandan keyingi narigi dunyoda ham o‘ziga xos hayot 
bo‘lishi haqidagi tasawurlami borligini ko'rsatadi. Yuqori paleolit 
davri odamlarida narigi dunyoda ham real hayot bor degan 
iushunchani shakllanishi erdagi hayot bilan narigi dunyo hayoti 
•>‘rtasida bog'liqlik degan tushuncha tobora mustahkamlanib boradi. 
Ya’ni u dunyoda ham real hayot mavjud deb qarash ruhlar dunyosini 
tan olishni, olamdan o‘tganlar ruhi haqida qayg'irish kabi harakatlami 
K.elib chiqishga olib keladi;
2) 
yuqori paleolit davrida sapient odamining yuzaga kelishi bilan 
r>og‘liq g‘or devorlariga tushurilgan magik mazmunidagi shakl va 
rasmlar amaliyotidir. Fanda ma’lum bo‘lgan g‘or devorlaridagi 
aksariyat rasmlar - bu ovchilik, odamlar va hayvonlar yoki hayvon 
terisidagi odamlar hamda yarim odam va yarim hayvon shakldagi 
rasmlardir. Bu rasmlar, shakllar ibtidoiy odamlar ongida oddiy va 
sodda holatda bo'lsa ham odamlar bilan hayvonlar o‘rtasida 
g'ayritabiiy bog‘liqlik bor degan tasawurlami shakllantirganligini 
ko'rsatadi. Bundan tashqari polvunlar va jamoalar magik harakatlar 
yordamida odamlar manfaati yo'lida hayvonlarga ta’sir o ‘tkazishi 
mumkin degan g‘oyaga asoslanadi.
Demak insoniyatning qadimgi ajdodlarida dastlabki, sodda va 
oddiy darajadagi dinniy origni shakllanishi uzoq tarixiy davmi o‘z 
. chiga oladi. Ibtidoiy odamning hayvon va o‘simlik turlari bilan qon- 
qarindoshligi haqidagi tasaw urlar ham ulaming ko‘p yillar davomida 
ovchilik sohasidagi tajribasi ayni vaqida yirtiq hayvonlardan 
himoyalanish hissiyotlari ham bunga sabab bo‘lgan bo'lishi mumkin.
Ilmiy bilimlarga asoslangan dunyoviy ishonchli, haqiqiy ta’limot 
■lamning mavjudlik sabablari masalasida diniy qarashlar bilan 
kelishmasa-da, ammo insonni, uning ijtimoiy faoliyati, ma’naviy va 
xloqiy qadriyatlarini o‘rganishda minglab yillar mobaynida uning 
>ag‘rida qo‘lga kiritilgan bilim, tajriba, ulaming hozirgi kundagi 
i j obiy ahamiyatini aslo rad qilmaydi, qolaversa din bag'rida 
hakllangan ma’naviy, jumladan axloqiy qadriyatlaming vujudga 
kelish sabablari, ulaming kishilarga ijobiy ta’sirchanlik masalalari
73

---

ilmiy jihatdan o‘rganish va bu ma’naviy-axloqiy qadriyatlardan 
foydalanish ko‘proq ahamiyatga ega bo'ladi.
Ibtidoiy odamlar hozirgi davrdagi singari to‘la shakllangan diniy 
sistemaga ega bo‘lmagan. Ularda boshlang‘ich diniy tasawurlargina 
bo‘lgan, xolos. Dinning ana shunday ibtidoiy shakllari urug'chilik 
tuzumi shakllanayotgan davrda paydo bo‘lgan.
2. Ibtidoiy odam larning diniy e’tiqodlari totemizm, animizm, 
fetishizm, shomonlik, magiya (sehrgarlik) shakllari
Totemizm - hindlar tilidagi “o totem” (uning urug‘i) degan 
so‘zdan kelib chiqqan. Totemizm ibtidoiy g‘oyat sodda diniy 
e’tiqodning bir turi bo‘lib, qadimgi zamondagi urug‘ - qabila 
a’zolarining muayyan bir hayvon, o‘simlik bilan g‘ayritabiiy aloqasi, 
yaqinligi, qon-qarindoshligi bo‘lgan deb, bu hayvon va o‘simliklami 
muqaddaslashtirishdan iboratdir. Totemizmning muayyan kishilar 
guruhining tabiat, binobarin, tashqi muhit bilan bog‘liqligini 
ifodalovchi dastlabki shakllaridan edi. Har bir qabila yoki urug‘ o‘z 
sharoitini hamda imkoniyatlarini ko'zda tutib, ba’zi hayvonlami ovlar 
va ular haqida yetarli ma’luotlarga ega edi. Bunday hayvonlami 
yaqindan bilish ulaming urug‘ bilan yaqinligi yoki qon-qarindoshligi 
bo‘lsa kerak, degan tasaw um i keltirib chiqargan. Natijada ba’zi 
hayvonlar, keyinchalik esa o'simlikning ba’zi navlari ham muayyan 
urug‘ a ’zolarining ajdodi - totemidir, degan tasaw ur shakllanishiga 
olib kelgan. SHu boisdan urug‘ a’zolari totemning “yordamiga” ko‘z 
tikkanlar, uni muqaddaslashtirib, o ‘z homiylari deb hisoblanganlar, 
sehr yo‘li bilan unga ta’sir qilishga uringanlar. Totemga sajda 
qilingan, u himoya qilingan, e’zozlangan, uni otib o'ldirish, iste’mol 
qilish man etilgan. Faqat ayrim hollarda, ya’ni tantanali kunlarda 
totem hisoblangan hayvon yoki o‘simlikni mahsus rasm-rusmga rioya 
qilingan holda iste’mol qilish mumkin bo‘lgan. Urug‘ a’zolarida 
shundagina totemning kuch-quwati kishilarga o‘tadi va u kelgusida 
ham urug'ning homiysi bo‘lib qoladi degan tasaw ur bo‘lgan.
Totemizm e’tiqodlari tub avstraliyaliklarga keng saqlanganligi 
ulaming urug‘lari nomalaridan payqash mumkin. Ular urug'lari 
konkret hayvonlar (kenguru, oq ho‘kiz, qora ho‘kiz kabi ayrim 
o‘simliklar) nomi bilan ataganlar.
74

---

Totemistik tasawurlar urug‘chilik jamoasini shakllanishiga katta 
ta’sir ko‘rsatgan. Aynan shunday tasawurlar asrlar davomida 
shakllanib, bir urug‘ning ikkinchi urug‘dan farq qiladigan tomonlari 
(bizniki va ulamiki degan tushunchalar) asosida o‘z totemi bilan 
bog'liq urf-odat normalarini ham shakllantirganlar.
Totemistik qarashlar asosida yuzaga kelgan cheklovchi urf-odat 
(tabu)lar 
ibtidoiy 
urug'chilik 
jamoasida 
ijtimoiy-oilaviy 
munosabatlami tartibga solish mexanizmini shakllantirishga hizmat 
qildi. Bu mexanizmda oilaviy munosabatlami tartibga solib, o ‘z ya’ni 
qarindoshlari bilan jinsiy aloqada bo‘lishi chekladi. Shu bilan birga 
oziq-ovqatlami iste’mol qilishning ham tartibga soldi.
Shunday qilib, g'ayritabiiy kuchlarga asoslangan totemistik tartib 
va qoidalar, cheklanishlar (tabu) urug‘chilik davrdagi diniy 
tasawurlardan biri edi. Kishilik jamiyatining shakllanishining 
dastlabki davrida toteizm dinning integrativ (birlashtiruvchi) 
regulyator (tartibga soluvchi), nazorat qiluvchi funksiyalarini 
bajargan. Diniy ong esa, o'sha davr shart-sharoitlari, o ‘zaro 
munosabatlarga, ayniqsa, totem tasawurlari darajasiga bog'liq holda 
rivojlangan.
Totemizning elementlari hozirgi dinlarda ham ko'rish mumkin. 
Masalan, hinduizm dinida fil, sigir, maymun, ilon kabilar muqaddas 
hayvonlar hisoblangan. 0 ‘zbeklarda qaldirg‘och, musicha, laylak, 
ko‘k qarg‘ani muqaddas qushlar deb e’zozlash ham totemizmning 
ko'rinishlaridan biridir. Markaziy Osiyo xalqlarida, shu jumladan 
o‘zbeklarda muchalga qarab vaqt hisobini chiqarish totem e ’tiqodi 
bilan bog‘liqdir. Masalan, ota-bobolarimizda odamlaming yoshini, 
ya’ni tug'ilgan kunidan boshlab qancha yashaganligini muchal orqali, 
muayyan hayvon nomlari bilan atalgan yil hisobidan keltirib chiqarish 
odati bo‘lgan.
Muchal mo‘g‘ul, xitoy va butun turkiy xalqlarda keng tarqalgan 
yil hisobi bo‘lib, unda yil oylari 12 hayvon nomi bilan ataladi: sichqon 
(mush), mol (gav), yo‘lbars (palang), quyon (xargo‘sht), baliq 
(nahang), ilon (mor), ot (asp), qo‘y (go'sfand), maymun (hamduna), 
tovuq (murg‘), it (sak), to‘ng‘iz (xo‘k) shular jumlasiga kirtilgan.
Xalqimizda, ayniqsa, musulmonlarda totemning elementlaridan 
bo‘lgan muchalga e’tiqod qilish hali ham, qisman davom etmoqda.