Universiteti a. Abdusamedov, B. Jalilov, A. Tashanov

11. Ilohiyot falsafasi bu...?
A) Teologiya
B) Teosofiya 
S) Ideologiya 
D) Gnoseologiya
12. Dinlarning farqi nimada?
A) Turliyillarda ibodat qilinishida
B) Mamlakatlarda turli millat vakillarining joylashganligida 
S) Diniy urf-odat va marosimlar amalga oShirilishida
D) Jahonda tinchlik uchun kurashishida
13. Xristianlikiiing asosiy oqimlari qaysi oqimlar hisoblanadi?
A) Katolitsizm, provaslavie, protestantizm
B) Baptizm, provaslavie, fetishizm
S) Lyuteranlik, provaslavie, katolitsizm 
D) Iudaizm, sintoizm, shamanizm
14. Inson tabiat qonunlaridan o‘z manfaatlari yo‘lida
foydalanish mumkinmi?
A) Mumkin, agar Xudoga ishonsa
B) Mumkin, agar ma’lumotli bo‘lsa
S) Mumkin, agar katta lavozimlarda ishlasa 
D) Mumkin, agar ilm-fanni egallab, moddiy olamga ob’ektiv 
tarzda yondashsa
70

---

4-5-MAVZU. DIN FALSAFASI GENEZISI VA RTVOJLANISH
' BOSQICHLARI
(4 soat)
Reja:
1. Ibtidoiy dinlarda dastlabki diniy ong g‘oyalari.
2. Ibtidoiy odamlaming diniy e ’tiqodlari totemizm, animizm, 
fetishizm, shomonlik, magiya (sehrgarlik) shakllari.
3. «Avesto»dagi diniy-falsafiy g‘oyalar.
4. Johiliya davridagi diniy-falsafiy g‘oyalar.
5. Johiliya davrida ko‘p xudolik va arablar ma’naviyati.
Tayanch tushunchalar: 
Sapient, poleolit, neolit, totemizm, tabu, 
animizm, gilozoizm, magiya, shomonlik, fetishizm, politeizm, krest, 
“Avesto”, Yasna, Vispred, Videvdad, Yat, Vendidad, Oxura Mazda, 
Oxura Man, Johiliya, Hanif, sudho‘rlik, Hijoz, Yasrib (Toif), Makka, 
Madina, Kabatulloh, Baytulloh.
1. Ibtidoiy dinlarda dastlabki diniy ong g‘oyalari
Din falsafasi genezisi insoniyatning qadimgi ajdodlari ongida 
dastlabki diniy tassavurlaming paydo bo'lishi va ilm m a’naviy 
hayotning rivoji bilan uzviy bog‘liqdir. Soha olimlarining fikriga 
ko‘ra, bunday diniy tasawurlaming shakllanishi ma’naviy hayotni 
xissiy qabul qilish, amaliy tajribalami to‘plash va fikr yuritishi kabi 
qobiliyatiga ega bo igan hozirgi odamlarga o‘xshash qobiliyatga ega 
bo‘lgan sapient (aqliy) odam tipida bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Sapient 
odam olimlaming tahmin qilishiga, ming yillar davomida ortirgan 
ovchilik taj ribasi yoki vafot etganlami dafii etish marosimlarini 
o‘tkazish tartiblari ibtidoiy odamlar to‘dasida nafaqat hayotga 
moslashuv tartiblarini ayni vaqtda tabiiy xodisalarga ta’sir etuvchi 
g'ayritabiiy kuchlar haqida o‘ylab boshladilar. Hozirgi fan nuqtai 
nazaridan g‘ayritabiiy kuchlar haqidagi tasawurlar sapientlik jarayoni 
tugagandan so‘ng, ya’ni 40-50 ming yillar muqaddam yangi sapient 
odami er yuzida keng tarqalib, o‘zidan oldingilarga nisbatan ancha 
rivojlangan odamtipi edi. Bu davrdagi ibtidoiy odam aqlli, o‘ylovchi, 
hayoti davomida uchraydigan ba’zi narsalami tahlil qila oladigan, 
muayyan amaliy tajribaga ega bo‘lganligi bilan ajralib turar edi.
71

---

Ammo bu odamlarda tabiiy va ijtimoiy hayot bilimlarining g‘oyatda 
kamligi ulami tabiatning daxshatli kuchlari oldida ojizligini namoyon 
qilib, ko‘pgina narsa va hodisalar g‘ayritabiiy kuchlar orqali 
boshqarilishi haqidagi dastlabki, sodda tasavvurlami shakllantirdi. 
Ibtidoiy odamda bunday g‘oyalarning shakllanishi jarayoni narsa va 
hodisalami sabab va oqibatning mantiqiy bog‘liqligi orqali vujudga 
kelmaydi, balki xissiy idrok, illyuziya va hayoliy (fantastik) 
bog‘liqliklari asosida namoyon bo‘ladi.
Ibtidoiy odamlar to'dasining tahminan (30-50 kishi) jamoa b o iib
yashashi, ovqat izlashi, qurollar yasashi, turar joylarini qurishi va 
jihozlashi, ayniqsa oilaviy munosabatlar (xotinlami almashish, oila 
qurish, o‘lim, bolalami tug‘ilishi va boshqalar) asosida turli xii 
marosimlichilikni bajarishda, ular g‘ayritabiiy kuchlar bilan bog‘liq 
degan illyuziya-fantastik shakldagi tartib va qoidalar yuzaga keldi.
Ibtidoiy odamlar ongida xudoning har narsaga qodir ekanligi 
haqidagi fikrlar biror bir xususiyatga asoslanmagan, izchil bo‘lmagan 
narsani qudratini ko‘rsatmaydi. U bizga toshning ilmiy asosga mos 
bo‘lmasada qanday qilib shunday nomlanganligini echishda bizga 
yordam beradi. Ilmiy asoslarga ko‘ra, Xudo shunchalik og‘ir bo‘lgan 
toshni ham yaratish qudratiga egaki, u uni ko'tara olmaydi. Ko‘tara 
olmaslik, Xudo qila olmaydigan qanday narsa bor? Yaana shunga 
qo'shimcha Xudo har narsaga qodir emas bu cho‘pchakning echimi 
shunchalik og‘ir toshni yaratishni uni ko'tara olmasligini, kuch 
qudratning xususiyati, ya’ni Xudo uchun muhim xususiyat bo‘lgan 
izchil bo‘lmagan biror narsani qilayotganligini guvohi bo‘lishdir. Agar 
shunchalik og‘ir tosh mavjud bo‘lsaki, Xudo uni qo‘zg‘ata olish 
imkoniyatiga ega,bo‘lmasa, Xudo har narsaga qodir emas 37.
Din falsafasining dastlabki ildizlaridan bo‘lmish ibtidoiy odamlar 
hayoti bilan bog‘liq illyuziya-fantastik ruhda shakllangan tartib vt. 
qoidalar haqida ko‘pgina olimlar tomonidan fikrlar bildirilgan 
Rossiyalik olim L.S.Vasilev “Istoriya religii Vostoka” nomli oliy 
o‘quv yurtlari uchim yozilgan o‘quv qoMlanmada ibtidoiy odan: 
hayotidan oldingi sapientlik davrdagi odamdagi farq qiladigan ikkit; 
misolni keltiradi:
1) 
dafn etish amaliyoti. G‘arbda yashaydigan sapient odam o‘zig£ 
yaqin bo‘lgan kishilarida o‘lim sodir bo‘lsa, uni dafn etish uchur