Universiteti a. Abdusamedov, B. Jalilov, A. Tashanov

diniy-falsafiy g ‘oyalar
“Avesto” zardushtiylik ta’limotining muqaddas manbaidir. 
Zardushtiylik erimizdan aw algi X asrdan VII asrgacha bo‘lgan 
qadimiy madaniyatimizning diniy-falsafiy ta’limotlaridan biridir.
Zardushtiylik eng qadimgi dinlardan bo‘lib, bu din eramizdan 
aw algi VII-VI asrlarda dastawal O 'rta Osiyoda - Horazm vohasida 
paydo bo'lgan. Uning payg‘ambari Zardusht tarixiy shaxs edi. U 
mazdaiylik dinini isloh qilib, uning asosida yangi yakka xudolik dinini 
yuzaga keltirdi.
Zardushtiylik - ilgarigi diniy tasawurlar va ko‘p xudochilikka 
asoslangan diniy e’tiqodlarini takror Zardusht isloh qilish oqibatida 
yuzaga kelgan dindir. Bu qadimiy din haqida bir-birini istisno etuvchi 
fikrlar hanuzgacha davom etib kelayapti. Ko‘p tadqiqotchilar Zardusht
79

---

tarixiy shaxs bo‘lib, milodgacha VI asrda yashab ijod etgan birinchi 
ilohiyotchi, faylasuf, tabiatshunos va shoir ekanini e ’tirof etadilar. Bu 
haqiqatga yaqindir.
Zardushtiylik paydo bo‘lgan vaqt quldorlik tuzumi endigina 
paydo bo‘layotgan davr edi. U urug‘ -qabilachilik tuzumi emirilib 
aholi qullar va quldorlarga bo‘linayotgan davr bo‘lgan. Bu din eng 
avval 0 ‘rta Osiyo, so‘ng Eron, Ozarbayjonda qaror topgan edi.
I.A.Karimov 
“0 ‘z 
kelajagimizni 
o‘z 
qo'limiz 
bilan 
qurmoqdamiz” degan asarida: “Biz jahon maydonida kuni kecha 
paydo bo‘lgan xalq emasmiz. Bizning millatimiz xalqimiz ko‘hna 
Xorazm zaminida “Avesto” paydo bo'lgan zamonlardan buyon o‘z 
hayoti, o‘z madaniyati, o‘z tarixi bilan yashab keladi”,39 deb 
taqidlagan edilar.
I.A.Karimov o‘zining “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q” degan 
asarida shunday degan edi: “Eng mo“ tabar, qadimgi qo‘lyozmamiz 
“Avesto”ning yaratilganiga 3000 yil boiyapti. Bu nodir kitob bundan 
XXX asr muqaddam ikki daryo oralig1 ida, mana shu zaminda 
umurguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlarga qoldirgan 
ma’naviy, tarixiy merosidir”40. Bu, ta’bir joiz bo‘lsa shaklan diniy, 
mazmunan boshdan oyoq dunyoviy yozuvning qadr-qimmatini teran 
anglab, uning o‘zbek yozma madaniyatining ilk sarchashmalaridan 
biri sifatida Horazmda yaratilgan durdonaga yuksak baho berib, yana 
bunday deb yozgan edi, muallif: ““Avesto” ayni zamonda bu qadim 
o‘lkada buyuk davlat, buyuk ma’naviy at, buyuk madaniyat 
bo‘lganidan guvoxlik beruvchi tarixiy hujjatdirki, uni hech kim inkor 
etolmaydi”.41
Yuqorida qayd etilganidek, Xorazm davlati tarixini biz 2700 
yillik tarix deb bilamiz. Shu o'rinda birinchi davlat tashkil topgandan 
keyingi “yozma tarix”, shuningdek, Yunon, Xitoy tarixchi sayyohlari 
tomonidan yozib qoldirilgan xotiralar, Zardushtiylik yozuvlarida 
berilgan tarixiy dalillar g‘oyat o ‘rinli tarzda nazarda tutilgan.
Xorazmda o'troq hayot undan ham birmuncha oldin yuzaga 
kelgan, davlat esa uning maxsuli tarzida tashkil topgan. Bu haqda 
bundan taxminan 3 ming yil avval yaratilgan “Avesto”ning 
qo'lyozmasi, binobarin, yozma tarixning ilk debochasi ishonchli
39 Каримов И.А. 9з кеяаж агимизни уз »ф»имиз билан к,урмоцдамиз. -Т.; 9збекистон, 1999.
40
К а р и м о в И .А. Т а р и х и й х о т и р а с и э к е л а ж а к Й 9 к