ibtidoiy din shakllarini kelib chiqishi singari talqin qilinadi. Y a’ni
insonni ichki va tashqi xirsiy instinktlarini
bosish jarayoni din
hisobiga hal qilinadi. Psixik kechinmalar u bilan bog‘lq urf-odatlar,
marosimlaming dastlab ongsizlik holatda boshlangan bo‘Isa,
keyinchalik ijtimoiy darajada ilohiyotga sajda qilishga yo‘naltiriladi.
Xudoga bo‘lgan ishonch Freyd fikriga iymon-e’tiqod va afsonaviy
tarzda dunyoga o‘tkazilgan psixologiyani bildiradi.16
Shunday qilib, Freyd dinni illyuziya deb fanga qarshi qo‘yadi va
ma’rifatchilik asosda unga qarshi kurashadi.
Ba’zi psixoanalitiklar to’g’ridan to‘g‘ri texnologiya bilish
hamkorlik qilish tarafdori bo'lgan. Masalan, shvetsariyalik psixolog
K.G.Yung (1875-1961) yaratgan psixologik konsepsiyasi o‘z
davri
psixologlari
qarashlaridan,
xususan
Freydning
psixologik
konsepsiyasidan farq qiladi. Yung irratsionalizm va erkin fikrlik
haqidagi konsepsiyaga qarshi qo'yadi. Yungning ta’limotiga ko'ra,
har bir inson psixikasida “Jamoaviy ongsizlik” (“Kollektivnaya
bessoznatelnost”) mavjudligi haqidagi konsepsiyasida namoyon
bo‘ladi. U simvollar va ramzlami tiklash bilan dinning tug‘maligini
asoslamoqchi bo‘ladi. Yana u psixologiyani teologiya bilan
hamkorlikda bo‘lishi tarafdori edi.
XIX asr oxiri va XX asming boshlarida din psixologiyasi falsafiy
dinshunoslik bilan hamkorlikda rivojlandi.
Ammo Fransiyada din
psixologiyasi dinshunoslikdan alohida ajratilgan holda tadqiq etildi.
Din psixologiyasini psixologik jihatdan о‘rganish va ilmiy tadqiq
etishni asoslashga harakat qilgan fransuz psixologi E.Bitruning
konsepsiyasining tadqiqot ob’ektiga a) diniy fenomenni (diniy
tasawurlar va ibodat shakllari) o‘rganishda kuzatuv metodini qo‘llash
va emperik materiaUarni tahlil etish; b) diniy fenomenlami
mavjudligini va namoyon bo‘lish qonuniyatlarini o‘rganish psixologik
jarayon bilan bog‘liqligini e ’tirof etishdan iborat.
Fransuz olimi Emil Dyurkgeym (1958-1917) dinning ijtimoiy-
psixologik nazariyasi asoschisi deb tan olingan. U “Diniy
hayotning
sodda tuzilishi” asarida dinning ijtimoiy hodisa sifatida e ’tirof etib,
diniy tasavvurlar u bilan bog‘liq diniy e’tiqod nafaqat individ, alohida
shaxsga xos xususiyat bo'lmasdan, balki ijtimoiy hodisa hamdir.
Dyurkgeym diniy e’tiqodni ijtimoiy-psixologik nuqtai nazaridan tahlil
18 Qarang: o'sha joyda. -Б.78.
36
tib, shaxs va jamoaga ta’sirini ko‘rsatib, jamiyat a’zolari xulqini bir
inezonga solib turuvchi muhim omil sifatida ta’riflaydi.
Din
psixologiyasining
metodologiyasi
va
metodikasi
'tnopsixologiya, harbiy psixologiya, san’at psixologiyasi kabi ijtimoiy
nsixologiya fani sohasiga tegishlidir.
CHunki ijtimoiy psixologiya
nazmuni jahatdan din psixologiyasidagi ommoviy diniy ongdagi
•sixik munosabatlami tadqiq qilish bilan cheklanmasligi ayni vaqtda
ining mexanizmalari (ishontirish, tahlid qilish, xissiy toMqinanish va
■>oshqalar) ijtimoiy yo‘naltirilganligining o‘ziga
xos xususiyatlarini
Vrganishi kerak.
Shunday qilib, tadqiqotning psixologik va
sotsiologik metodlari bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo'lishi lozim.
Din sotsiologiyasi va dinni tadqiq qilishning sotsiologik metodlari
aaqida matnning keyingi qismida fikr yurtamiz.
Notiqlik qilish orqali, men ollohni borliqda mavjud emasligini
iazarda tutmoqchi emasman. Bu narsalaming hammasi ollohni aylana
to‘rtburchakga o‘xshamagan holda mavjudligini anglatadi.17
Din sotsiologiyasi - jamiyat bilan dinning o'zaro
aloqasining
o'rganuvchi fan sohasidir. Din sotsiologiyasi jamiyat taraqqiyotida din
va jamiyatning o‘zaro aloqadorligi bilan bog‘liq tarixiy tajribani
hamda dinning ijtimoiy hayot jarayonidagi mavqei va rolini o‘rganadi.
U din falsafasidan farqli ravishda diniy e’tiqod va ishonch mohiyatini
o‘rganish va sharhlashni maqsad qilib qo‘ymaydi. Hozirgi zamon din
iotsiologiyasini uch darajali bilimlaming birligidan iborat deb
asaw ur qilish mumkin. Ular:
metodologik, nazariy va emperik
;arajadagi bilimlardir.
Sotsiologiya fani o‘zining shakllanishi va rivojlanishi tarixiga ega
io‘lgan mustaqil fan sohasidir. Sotsiologiyaning tarkibiy qismlaridan
-o‘lgan din sotsiologiyasiga fransuz ma’rifatparvarlari davrida asos
■
olindi. CHunki bu davrga kelib, xristianlik
va boshqa dinlaming
nazariy va amaliy yo‘nalishlari yuzasidan to‘plangan boy materiallami
tahlil qilish va tartibga solish ehtiyoji tug‘ilgan edi. Aksariyat fransuz
na’rifatparvarlari dinga ijtimoiy iqtisodiy sifatida qarab, tadqiqot
ziqish ruhida qaramoqda edilar. Ogyust Kont pozitiv metodologiyani
{oilash bilan Immanuil Kant ratsional gneseologik-metodologik
ondashuvi bilan din ta ’lilining metodologik asosini shakllantirdilar.
Do'stlaringiz bilan baham: 
