Universiteti a. Abdusamedov, B. Jalilov, A. Tashanov

l.Dastlabki diniy an’analarini o‘rganishga fenomenologik
yondashuv
Qadimgi zamonlardan boshlab din va uning kelib chiqishi 
rrsasalasi faylasuf olimlaming diqqatini o‘ziga jalb qilib kelgan. Antik 
iavr olimlaridan boshlab o‘rta asr va G ‘arbiy Evropa faylasuflari 
iinga turlicha ta’rif va tavsiflar berganlar. Falsafiy tadqiqotlarda dinni 
g'oyalar tizimi sifatida tahlil etuvchi din falsafasi yo'nalishi 
shakllangan.
Dinning ta’rifi, tavsifi, ta’limoti va ijtimoiy hayotdagi o‘mini 
o‘rganishda hozirgi zamon fani uch yondashuv borligini e’tirof etadi:
1) 
ilohiyot (arab - Xudo to‘g‘risidagi ta’limot) xudo to‘g‘risidagi 
uayyan din tomonidan belgilangan aqidalami haqqoniyligini e’tirof 
etish hamda Xudoning sifatlari, belgilari, xususiyatlari to ‘g‘risidagi 
diniy ta’limotlami asoslash va himoya qilish tizimi. Shuningdek, 
Muqaddas yozuvlarning kelib chiqishi masjid va cherkovlaming 
ilohiy mohiyatga ega ekanligi hamda muayyan dinda belgilangan 
ibodatlami bajarish bilan bog'liq bir qator amaliy bilimlar yig'indisini 
o‘z ichiga oladi. Ilohiylik ilohiyot yondashuvini asosiy mazmunini 
tashkil etib, “muqaddas kitoblar” odamlarga Xudo yoki xudolar 
tomonidan 
vahiy 
tariqasida 
yuborilagn 
degan 
konsepsiyaga
27

---

ishonishdir. Ilohiyot nuqtai nazaridan Iudaizm tarafdorlari Qadimiy 
Ahd, xristianlar Qadimiy Ahd va Yangi Ahdni, buddistlar Tripitakani, 
musulmonlar Qur’oni Karimni “muqaddas kitoblar” deb hisoblaydilar;
2) tanqidiy ateistik yondashuv din va diniy ta’limotlar e’tirof 
etmaydigan, aksincha unga qarshi kurashuvchi fan ateizm deb 
biioblarigan. Ateizm (yunon. Thlos - xudo; xudoni inkor etish) -
ruhlar, xudolar, o ‘lgandan keyingi hayotni va boshqalar haqidagi 
g‘ayritabiylik e’tiqodlarni va har qanday dinlami inkor qiluvchi tizim. 
Boshqacha qilib aytganda, ateizm g‘ayritabiiy kuchlarni shu jumladan, 
dmiaming mavjudligini inkor etuvchi falsafiy va ilmiy nazariy 
qarashlar 
tizimidir. 
Jamiyat 
taraqqiyoti 
jarayonida 
diniy 
ta’limotlaming hamda ateizmning o‘zini rivojlanishi natijasida uning 
mazmuni 
o‘zgarib 
bordi. 
Ateizmning, 
to‘g‘rirog‘i 
“siyosiy 
ateizmning” eng rivojlangan kulminatsion nuqtasi sovet tuzumi 
davriga to‘g ‘ri keldi. Marksistik ta’limotiga asoslangan ateizm nafaqat 
diniy e’tiqod, diniy ta ’limotlar, milliylikni inkor etdi, balki har qanday 
dinga, uning qadriyatiariga g‘oyaviy-siyosiy jihatdan qarshi kurashdi;
3) ilmiy nuqtayi nazaridan yondashuv din, diniy ta’limotlarga, 
uning qadriyatiariga obyektiv metodini qo‘llab, uni ijtimoiy-tarixiy 
xodisa, har qanday din ijtimoiy ong shakllaridan biri ekanligini 
ko'rsatadi. Din olam va hayot yaratilishini tasavvur qilishning alohida 
yo‘li, uni idrok etishning o‘ziga xos usuli, odam olam paydo 
bo‘lganidan to bizgacha o‘tgan davrlaming ilohiy tasaw urda aks 
etishidir. Muayyan his-tuyg‘ular, toat-ibodat, diniy qadriyatlar komil 
insonni tarbiyalashda ma’naviy-axloqiy kuchdir.
Din falsafasi va dinshunoslikni din antropologiyasi, din 
etnologiyasi, din tarixi, din akseologiyasi, din geografiyasi, din 
tipologiyasi 
kabi 
sohalari 
mavjudki, 
bulardan 
tashqari 
din 
fenomenologiyasi, din sotsiologiyasi va din psixologiyasi ham 
mavjudki, ulaming har biri haqida alohida to‘xtalish lozim bo‘ladi.
Mantiqsiz tortishuvlarga norozilik bildirgan Olim XVIII asrda 
Immanuel Kantdir. Bu noroziliklami xatosi uning tastig‘idir. 
Uchinchida ochiq ifoda qilinmagan ya’ni mavjudlik sifat yoki 
belgilash predmetning kattaligini to'ltiradi. Bu erda 2 ta tasdiq bor. 1- 
mavjudlik sifat yoki bashorat. 2-mavjudlik donolikga o‘xshab fizikga 
o‘xshamasdan sifat yoki bashoratni katta qilgusidir. Biror kim qabul 
qilishi yoki rad etishi mumkin.Kant tomonidan lchiga yo‘naltirilgan 
norozilik mashhur bo‘ladi. Bu norozillikga ko'ra mavjudlikni belgilab
28

---

io‘lmaydi 3-siga ko‘ra; Enselmning tortishuvi mavjudlik bashoratdir 
'legani nazarda tutadi, tortishuv rad etilishi kerak.
Mavjudlik bashorat emas degani nimani bildiradi? Bu 
iiazariyaning markaziy nuqtasi bizni aniq sifat yoki bashoratni nazarda 
lutishimizga bog‘liq. Misol uchun keyingi eshikdagi ayol aqli baland 
yoki ozg‘in deb aytsak bunda keyingi eshikdagi ayolni taxminiy 
holatlarini aytgan bo‘lib, uni - “donoligi,””olti fit,” uzunligi yoki 
"ozg‘inligi” nazarda tutamiz. Bu nazariyadan mavjudlik bashorat 
emas u bashorat qilingan narsaning xususiyati. Ular biz biror narsani 
^ifati yoki taxmini nazarda tutganimizda uni biz taxmin qilishimizni 
liar nazarda tutishadi. Hozir agar biz shunday qilsak mavjudlik 
bashorat bo‘lishi mumkin emas, biz biror narsani nazarda tutib yoki 
-ad etishimiz deb o‘ylashimiz mumkin.10
Din fenomenologiyasi nemis faylasuflari E.Gusserl va uning 
ihogirdlari (Landgrebe, Fink, Sheler va b.) tomonidan ishlab chiqilgan 
snb’ektiv 
idealistik 
ta’limot. 
Diniy 
an’analarini 
o‘rganishga 
I'enomenologik yondashuvni qo‘llashda omilning shaxsan o‘zi ishtroq 
etishi nazarda tutiladi. SHunday yondashilganda muayyan dinga 
tegishli fenomenlami konkret mohiyatini bilib olish imkoniyati 
Uig‘iladi. 
Dinshunoslikka 
oid 
masalalami 
tadqiq 
etishda 
I'enomenologik yondashuv olimning neytral pozitsiyada turishi talab 
qilinadi. Ya’ni ko'rilayotgan masala yuzasidan chiqarilgan xulosa 
yoki mulohazalarga e’tibor qaratmaydi. “Fenomenologiya” atamasi 
iastlab 1974-yilda matematik va faylasuf I.T.Lambert tomonidan 
:iritilgan. XVIII asrda Germaniya faylasufi Immanuil Kant ham bu 
Maqda o‘z konsepsiyasini ishlab chiqqan. Fenomenologik atamaning 
;hakJlanguniga qadar XX asrda “fenomenologiya” Germaniya 
aylasufi V.F.Gegelning “Fenomenologii duxa” asari asosida talqin 
[ilinar edi. Gegel asarda “fenomenologiya”ni fanni ruh haqidagi 
ilimlar deb tahmin qilar edi. Chunki Gegel ongdagi subyekt va 
)byekt 
munosabatlariga 
doimo 
e ’tibor 
berar 
edi. 
Gegel 
Fenomenologii duxa” asarida ong bilan ob’ekt o‘rtasidagi uzilishni 
oqotishga va obyekt o‘z-o‘zini bilishning fenomeni ekanligini ilimiy- 
alsafiy jihatdan isbotlashga harakat qilgan. Fenomenologiyani din, 
liniy ta’limot va qadriyatlarni 
izohlash va talqin qilishda 
enomenalizm tamoyiliga amal qilib - faqat hodisalami bilish